Telif:Katar State-Katar Posta kurumunun İslam aleminin büyük isimleri serisinde yer alan El Cahiz pulu
Darwin'den 1000 Yıl Önce Evrim Fikrini Ortaya Atan Müslüman: Basralı El Cahiz
Charles Darwin modern bilimin köşe taşlarından biri olan evrim teorisinin babası olarak tarihte yerini almış olabilir. Fakat gözlemsel verilere dayalı evrim fikrini ondan 1000 yıl önce Basralı Müslüman alim El Cahiz'in kaleme aldığı Kitab-ül Hayvan eserinde bulmak mümkün.
El Cahiz bugünün tanımlamasıyla antropolog ve zoolog.Charles Darwin'in, yeryüzündeki
canlı türlerinin zaman içinde doğal seleksiyon adını verdiği bir süreç
sonucu değişime uğradığını ortaya koyan evrim teorisi insanlığın
canlılar alemine bakışını tamamen dönüştürerek, çağdaş bilime damgasını
vuran köşe taşlarından biri oldu.
1859 tarihli Türlerin Kökeni
adlı kitabında Darwin evrimi, türlerin özelliklerinin nesilden nesile
aktarımında meydana gelen kalıtımsal farklılaşma olarak tanımlar ve
böylece ortak bir türden nasıl farklı türlerin ortaya çıktığının izini
sürer. Fakat, biraz dikkatli bir tarih incelemesi evrim teorisinin kendisinin de tarihsel kökenleri olduğunu ortaya koyuyor.
Bu kökenleri İslam dünyasında buluyoruz.
Getty Images-El Cahiz'in eseri Kitab-ül Hayvan yedi ciltten oluşuyor
Doğal Seleksiyon
Charles
Darwin'den yaklaşık 1000 yıl önce bugünkü Irak'ın Basra bölgesinde
yaşayan El Cahiz adıyla bilinen Müslüman bir filozof Kitab-ül Hayvan
adlı kitabında, hayvan türlerinin doğal seleksiyon adını verdiği bir
süreç içinde nasıl değiştiğini anlatıyordu. Asıl adı Ebu Osman Amr El Kenani el Basri olan filozof "patlak göz" anlamına gelen lakabı El Cahiz ile tarihe geçmiş.
Çok nazik bir lakap değil belki, fakat El Cahiz ismi, filozofun ufuk açıcı kitabı Kitab-ül Hayvan (Hayvanlar Kitabı) ile birlikte bilim tarihinin bir parçası.
El Cahiz, milattan sonra 776 yılında bugünün Irak'ının güneyindeki Basra'da doğdu. O sırada bölgedeki Arap felsefe ve din alimleri arasında rasyonalist diye tanımlanabilecek akla ve mantığa önem veren bir akım olan Mutezile hareketi güçlenmekteydi.
Akılcı bir akım olan Mutezile, mantık kurallarıyla çelişir gördüğü âyet ve hadisleri akla uygun gelecek şekilde yorumluyor ve bu tutumuyla iktidardan bir hayli eleştiri ve tepki de alıyordu.
Abbasilerin en parlak günleriydi ve Basra'da Yunan filozoflarının çalışmaları Arapçaya çevriliyor din, bilim ve felsefe üzerine çok güçlü tartışmalar sürdürülüyordu.
İşte El Cahiz'in Hayvanlar Kitabı'nda dile getirdiği fikirleri böyle bir entellektüel ortamda doğmuştu.
Yine o dönemde Çinli tüccarlar tarafından Basra'ya getirilen kağıt sayesinde fikirler daha hızlı yayılmaya başlamış ve genç El Cahiz de bir çok konuda çalışmaya başlamıştı.
İlgi alanları genişti. Bilim, coğrafya, felsefe, Arap dili ve edebiyatı gibi konularda yazıyordu. Yaşamı boyunca 200 civarında kitap yazdığı tahmin ediliyor ama ne yazık ki bu kitapların sadece üçte biri zamanımıza kadar gelebildi.
Getty Images-Charles Darwin 1882 yılında öldüğünde millete malolmuş büyük insanların gömüldüğü Westminster Abbey (Aziz Peter) kilisesine gömülerek onurlandırıldı
Hayvanlar Kitabı ve evrim fikri
El
Cahiz'in en ünlü eseri olan Hayvanlar Kitabı 350 farklı hayvanın
anlatıldığı bir tür ansiklopedi gibi tasarlanmış. Bu kitapta yazarın
dile getirdiği görüşler ise Darwin'in evrim teorisi ile çok yakın
benzerlikler içeriyor. "Hayvanlar, varoluşlarını sürdürmek ve mevcut kaynaklar için, başkasına yem olmamak ve üreyebilmek için bir mücadele yürütürler" diyen El Cahiz şöyle sürdürür:
"Çevre faktörleri canlıların hayatta kalabilmesi için yeni özellikler geliştirmesinde, dolayısıyla onların yeni türlere dönüşmesinde rol oynar. Hayatta kalmayı ve üremeyi başaran hayvanlar başarılı özelliklerini yavrularına geçirirler."
El Cahiz, canlılar aleminin hayatta kalabilmek için sonsuz bir mücadele olduğunu ve daima bazı türlerin diğerlerinden daha güçlü olduğunu açıkça ifade ediyor.
El Cahiz, kitabında 'dönüşümcülük'e (transformisme) muhtevi olan bazı tecrübeleri şu şekilde ifade eder, «Domuzlan böceklerinin erkekleri arasında yardımlaşma ve o ikisine benzeyen üremeyi yapan farklı iki tür vardır.» diye yazıyor.
Öte yandan, domuzlan böceklerinde ve muayyen yaştaki sineklerde
kanatların görünmesini, ayrıca su böceklerinin kelebeğe dönüştüğünü de anlatıyor.
Bu düşünceler El Cahiz'den sonra gelen Müslüman düşünürleri de etkiledi. El Farabi, El Arabi, El Biruni ve İbn-i Haldun gibi büyük düşünürler onun çalışmalarını okudu ve etkilendi.
Pakistan'ın "Manevi Babası" diye anılan Muhammed İkbal, 1930'da yayımlanan toplu yazılarında, "Hayvanların hayatlarında göçler ve çevre değişiklikleriyle meydana gelen değişimlerin önemine işaret eden El Cahiz olmuştur" diyerek onun önemine işaret eder.
Buna karşılık, Darwin'in, Arapça bildiği ya da El Cahiz'in çalışmalarından haberdar olduğu yönünde somut bir kanıt yok.
Yıllarını seyahat ederek doğal yaşamı gözlemleyen ve teorisini eşi görülmemiş şekilde ayrıntılı olarak ve netlikle anlatarak canlılar alemine bakışımızı değiştiren İngiliz doğa bilimci Darwin, haklı olarak evrim teorisinin yaratıcısı olarak anılıyor.
Fakat BBC radyosuna İslam ve Bilim adı altında bir belgesel dizisi hazırlayan bilim gazetecisi Ehsan Masood'un vurguladığı gibi, evrim düşüncesine katkıda bulunan diğer isimleri hatırlamak da çok önemli.
Getty Images-Darwin Galapagos adalarında ispinoz kuşlarının, gagalarında meydana gelen farklılaşma ile birbirinden ayrılmaya başladığını gözlemlemiş ve dört ayrı ispinoz türünü çizmişti
Yaradılışçılık yaygın değildi
Ehsan
Masood ayrıca El Cahiz'in yaşadığı 9. yüzyıl Basra'sında, Bağdat'ında,
yani o çağın İslam medeniyeti açısından önde gelen eğitim merkezlerinde
Yaradılışçılığın etkili bir akım gibi görünmediğini de vurguluyor. Guardian gazetesine[kaynak] El Cahiz ile ilgili olarak yazdığı bir makalede Masood bunu şöyle ifade ediyor:
"Alimler dini metinleri satır satır alıp, saatlerce bunların, doğal aleme ilişkin gözleme dayalı bilgilere uyup uymadığını incelemekle uğraşmıyorlardı. Onun yerine çıkıyor ve bilgiye kendileri ulaşmaya çalışıyorlardı."
Büyük İslam alimi El Cahiz'in ölümü de ileri bir yaşta işte böyle bilgiye ulaşmaya çalıştığı bir anda geldi. Anlatılara göre filozof 92 yaşındayken kitaplığın üst raflarından birine erişmeye çalışmış ve kitapların üzerine yıkılmasıyla hayatını yitirmişti.
Kaynaklar
1.https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-47414410
2.https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Jahiz
3.https://www.theguardian.com/commentisfree/belief/2009/feb/27/islam-religion-evolution-science
