Lokman Hekim Gerçek Kişi midir, Kült müdür?

Lokman Hekim Gerçek Kişi midir, Kült müdür? 

Lokman Hakîm, yani hikmet sahibi Lokman, İslam öncesi Arap toplumundan beri bilinen ve hâlâ
hakkında konuşulan ve etrafında hikâyeler anlatılan meşhur bir isimdir. Kuran’da adı Lukman olarak geçer ve oğluna verdiği öğütler anlatılır Bir süreye ismini vermesiyle İslam coğrafyasında yaygın olarak tanınan, adı çok anılan bir şahsiyettir. Lukman kelimesinin Arapça olmayıp İbranice veya Süryanice bir isim olduğu bildirilmiştir.

Tıp tarihi kaynaklarında ilkçağdan itibaren asırlar boyu yaşamış olan birçok filozof-hekimin ismi
ve biyografileri yazılı olmasına rağmen kitaplarda, yazılı metinlerde, “Lokman Hekim” isimli bir
hekime rastlanmamaktadır. Useybia isimli araştırmacı, “Tabakatül Etibba vel Hükema” adlı eserinde Asklepios’tan, XIII. yüzyıla kadar yaşamış 500 önemli hekimin ismini ve hayat hikâyesini verdiği halde Lokman Hekim’den bir satır bile bahsetmemiştir.

Şahmeran ve Lokman Hekim mitolojisi

Vaktiyle, binlerce yılanın yaşadığı bir mağaraya yanlışlıkla giren bir adam, yılanlar tarafından padişahları Şahmeran'a götürülür. Şahmeran adama canını bağışlayacağını ancak kendisini misafir etmek zorunda olduğunu söyler. Yerini bilen birini serbest bırakarak kendi hayatını tehlikeye atmak istememektedir. Şahmeran ona çok iyi davranır. Adam bir dediği iki edilmeden bütün ihtiyaçları sağlanarak yaşamakta, günlerinin büyük bölümünü Şahmeran'la sohbet ederek geçirmektedir.

Ne kadar rahat da olsa, gerçek dünyadan uzak bir mağarada süren bu hayattan sıkılan adam, bir gün yeryüzüne dönmek için Şahmeran'dan izin ister. Şahmeran adama güveninin tam olduğunu, yerini kimseye söylemeyeceğine inandığını belirterek gitmesine izin verir. Ancak kendisini gördüğü için vücudunun pul pul olacağını, bu yüzden vücudunu kimseye göstermemesi gerektiğini de tembih eder.

Yeryüzünde normal hayatına dönen adam, Şahmeran'ı gördüğünü hiç kimseye söylemez. Bu arada padişahın kızı hasta olmuş, tedavisi için bütün ülke seferber edilmiştir. Kızın iyileşmesini en çok isteyenlerden biri de vezirdir. Gerçek amacı kızla evlenip oğlu olmayan padişahın yerine ülke yönetimini ele geçirmek olan vezir, bütün büyücüleri toplayarak, bu hastalığa çare bulmalarını ister. Büyücülerden birisi, Şahmeran'ın bulunup öldürülmesi ve vücudundan alınacak bazı parçaların kaynatılıp içirilmesi durumunda kızın iyi olacağını söyler. Şahmeran'ı bulabilmek için de vücudu pullu kişilerin aranması gerektiğini ekler. Vezir ülkedeki herkesi zorunlu olarak hamama götürüp soydurarak, Şahmeran'ı gören kişiyi bulur. Adam, Şahmeran'ı öldüreceğini vaat ederek mağaraya gider.

Şahmeran'a bütün gerçekleri anlattıktan sonra, ne yapması gerektiğini sorar. Şahmeran: "Ölümümün senin elinden olacağını zaten biliyordum" diyerek kendisini öldürmesini, ancak bunun gizli tutulmasını ister. Çünkü öldüğü duyulursa, dünyadaki bütün yılanlar, insanlardan öç almaya kalkacaklardır. Daha sonra: "Kuyruğumun suyunu kaynat ve vezire içir ki kısa zamanda ölsün. Gövdemin suyunu kaynat ve kıza içir ki iyileşsin. Kafamın suyunu kaynat ve iç ki Lokman Hekim olasın" diye ekler. Adam biraz da buruk bir şekilde bunları dinler. Şahmeran yılanlara, adamın misafiri olarak gideceğini, çok uzun yıllar dönmeyeceğini, kendisini merak etmemelerini söyler ve yeryüzüne çıkarlar. Adam Şahmeran'ın dediklerini yapar. Vezir ölür. kız iyileşir, kendisi de Lokman Hekim olur.

 

Filozof-Hekim ,Filozof-Hakîm

Kuran tefsircileri arasında Lokman’ın Peygamber veya veli olduğu konusunda küçük farklı bir yorum olduysa da ağırlıklı görüş, Lokman’ın Peygamber değil hikmet sahibi “filozof-hekim” ve veli kullardan olduğu görüşüdür.
Sadece Kuran’da ve hadislerde Lokman Hekimden açıkça bahsedilmesi ve halk kültüründe yaygın olarak tanınması ancak tıp tarihinde aynı isimle bahsedilmemesi Lokman’ın, tıp ve felsefe tarihinde adı geçen diğer filozof-hakîm, hekimlerden birisi olma ihtimalini akla getirmektedir.
Peki, Lokman, bir kişi midir yoksa bir kült müdür? Kuran ve Hadislerde ismi geçen Lokman, kime
tekabül etmektedir? Birçok tıp tarihçisi bu konuya bu yönden bakmış, araştırmış ve Lokman Hekimin,M.Ö 1200 yıllarında yaşamış Asklepios’tan itibaren gelmiş pek çok filozof ve hekimden biri olabileceği hatta olması gerektiği konusunda fikir yürütmüştür.
İslam öncesi Arap Toplumunda Lokman Hekim
Lokman İslam öncesi Arap toplumunda da şiir ve hikâyeleriyle tanınan bir kişiliktir. Hakkında, klasik kaynaklarda Yemenli, en Nübe kavminden olduğu, adının Lokman bin Ad olduğu, başka rivayetlerde,Eyyüp peygamberin yeğeni, Davut’a peygamberlik gelinceye kadar, İsrailoğullarına kadılık yapmış,sonra Davut’un veziri olmuş, Yemen’de vezir, Habeşli bir köle, marangoz, tüccar, çoban, terzi olduğukısa boylu, esmer tenli, yassı burunlu, kalın dudaklı, yarık ve geniş ayaklı, çok zeki, bilgili, hazır cevapolduğu, yedi kartal ömrü yani 560, 1.000 hatta 3.500 yıl yaşadığı, çok uzun bir ömür sürdüğü gibi değişik ve detaylı birçok bilgi vardır.  

Vefat ettiğinde Yemen ile Umman arasındaki Ahkâf’ta Hûd peygamberin kabrinin yakınına defnedildiği söylenir. Yâkût, Mu’cemü’l-büldân adlı eserinde, onun mezarının Taberiye gölünün doğu tarafına veyaFilistin’deki Remle’de, değişik rivayetlerde Yemen’de, Bağdat’ta, Tarsus Ulu cami avlusunda, Üsküp’teşehir dışında Baba Meddah yakınında olduğu nakledilmektedir.
Hakim-Hekim Lokman
Lokman Hekim ile ilgili tartışılan bir konu da filozof anlamındaki hikmet sahibi “hakîm” mi yoksa
tabip anlamındaki “hekim” mi olduğu konusudur. Hakîm, hikmet yani felsefe ile uğraşan, eşya ve
hadiselerin öncesi ve sonrasını bilen, sebep ve sonuçları hakkında doğru bilgi sahibi olan kişilere
denmektedir. Batı kültür ve medeniyetindeki filozof sözünün tam karşılığı olarak Arap daha sonra daİslam kültüründe Hakîm kelimesi kullanılmıştır.
Hekimlik, çağlar boyunca hakîmliğin içinde olagelmiştir. Bu iki söz, zamanla manaları farklılaşarak
özelleşmiş kelimelerdir. Hakîm sözü yüzyıllardır aynı zamanda hekim olan kişiler için kullanılmıştır. Tabipyani hastalıklardan iyileştirici anlamındaki “hekim” sözü, “hakîm” sözünün halk arasında inceltilmişşeklidir.4 Lokman’ın “hakîm” olduğu kesindir, Lokman, içinde hekimlik de olan bir “hakîm”dir. İki anlam iç içe olduğundan Lokman’ın “sadece” hakîm ya da sadece hekim olduğu söylenemez.
Tıp Tarihi Açısından Lokman Hekim
Birçok tıp tarihçisi, Lokman Hekim kıssaları ile Asklepios, Hipokrat, Galen, Ezop, (Aesop) Promete,Alkmaeon, Lukianos gibi hekim ve filozofların yazılı hayat hikâyeleri, bazılarının anlattığı kıssalar ve vecizelerin çok benzer oluşuna dayanarak Lokman’ın bu filozof veya hekimlerden biri olduğu iddialarını ortaya atmışlardır.
Batılı birçok araştırıcı, kıssaları toplamış ve ilk çağlardan beri var olan benzer hikâyelerle karşılaştırmıştır.
Bu çalışmalarda Aesop’a atfedilen hikâyelerin, Lokman için de söylenmiş ve yazılmış olduğu görülür.Tevrat’ta ve başka yerlerde eşek sesine atfedilen söz, Kuran’da Lokman’a atfedilir.
Lokman Hekim ve Asklepios Türkiye’de tıp tarihinin kurucularından ve otoritelerden kabul edilen Prof. Dr. Süheyl Ünver, Türk ve İslam dünyasında Lokman Hekim olarak tanınan kişinin Asklepios olduğu konusunda 1936-1978 arasında toplam yirmi bir makale yazmış ve tebliğ sunmuştur. Sonunda “Lokman Hekim’in henüz dünyada tıp tanrısı olup muhtelif eski memleketlerde çeşitli isimler alabileceği hakkında kanaate yanaşılmamıştır.” ifadesi ile bu fikrine taraftar çıkmadığını belirtmiştir.

Süheyl Ünver hocanın, iki şahsiyete de atfedilen hikâyelerin benzerliğinden yola çıkarak, Lokman’ın Asklepios olabileceği fikri ve “Tıp Tanrısı” yakıştırması ile Lokman’ın Kuran’da anlatılan “Şirkin büyük bir zülüm olduğuna dair” nasihatleri hiç uyuşmadığından, İslam coğrafyasında ilgi ve kabul görmemesine sebep olduğu düşünülebilir. Şahsiyetlerin benzerliği tıp tanrısı yerine tıbbi olarak ele alınsaydı kabul edilmesi daha kolay olacaktı.
Lokman Hekim ve Ezop
Prof. Dr. Ali Haydar Bayat, Lokman’ın hekimlikten çok hakîm olduğu konusunda yazdıktan sonra
hakkındaki hikâyelerin daha çok Ezop ile benzediği fikrini dile getiriyor. İslâmi kaynaklarda onun
kalın dudaklı, geniş ayaklı, Habeşistanlı veya Nübyeli bir köle olarak takdim edilmesi de Ezop’u
hatırlatmaktadır.
Hem Ezop hem Lokman hikâyelerinde, efendisinin kendisinden bir koyun kesip önce en iyi sonra da
en kötü iki yerini getirmesini istemiştir. İki hikâyede de dil ve yüreğini getirmişlerdir. Diğer bir kıssadadiğer köleler efendilerinin incirlerini yiyerek suçu Lokman’a atmaları üzerine Lokman hepsinin sıcak su içip kusmasını isteyerek kölelerin incirleri kusması hikâyesi Ezop kıssalarında da vardır. Bayat, Lokman Hekim hakkında yazılmış 206 adet makale ve kitap ismini vermiştir. Bunlarla beraber Mustafa Kalender ve Yunus Ekin’in bibliyografisinde Lokman ile ilgili toplam 390 kaynak mevcuttur.
Kuran’da adı ile anılan ve Mekke’de inen 31. surede ismi iki defa geçen Lokman, hikmet sahibi, sözü dinlenen, saygı duyulan bir insan olarak takdim edilmiş ve oğluna nasihatleri dile getirilmiştir. Muhammed, Lokman hakkında birçok atıfta bulunmuş, kendisini övmüş ve fizyonomik olarak tarif
etmiştir.
Lokman Hekim ve Alkmaeon
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi, felsefi ve ahlaki görüşlerinin, kendilerine atfedilen hikâyelerin ve Lokman
ismindeki L K M A N harflerinin benzerliğinden dolayı fikirleri ile yaşadığı çağı ve sonraki yüzyılları etkileyen Kroton’lu Alkmaeon’un, Kuran ve hadislerde geçen şahıs olduğunu öne sürmüştür.
Empedokles’in felsefeyi Alkmaeon’dan öğrendiği yazılıdır. Alkmaeon ve Ezop’un yaşadığı tarihler
olarak bilinen MÖ 400 yılları da Lokma’nın Hz. Davut veya Hz. İsa ile Hz. Muhammed arasında
yaşadığına dair bilgi ile uyumlu bulunmaktadır.
Lokman Hekim ve Galen
İsa’dan 200 yıl sonra yaşamış olan Bergama’lı Galen de tarihte birçok hastalığı tedavi etmenin ve
bitkilerden hazırladığı 1200-1400 terkip ortaya koymanın yanında hikmet sahibi ve “Tek Tanrı” yani tevhide inandığı için adı Lokman Hekim ile beraber anılan biri olarak karşımıza çıkmaktadır.Bu yüzden bütün tek tanrılı dinlerce makbul bir kişi olarak kabul edilmiştir.
Efsanelerde Lokman Hekim
Asklepios’un ölüme çare bulduğu ancak bunun Zeus’u kızdırıp Asklepios’u öldürterek ölümsüzlüğe
engel olduğu hikâyesi, Lokman’ın ölüme çare olacak ilacı bulduğu fakat Cebrail’in bir rüzgârla ilacı yada formülünü suya düşürterek engel olduğu hikâyesi birbirine benzemektedir.
Halk dilindeki Lokman hekim efsaneleri Galen’in yaşadığı Bergama’da ayrıca Amasya’da anlatılan
ve İbn-i Sina’ya da atfedilen efsanelerin birçok yönden Asklepios efsanelerine benzer oldukları
bildirilmiştir.
Her millet ve kültür, önemli sahalar ve hayatın içinde olan, savaş, aşk, sağlık gibi konularda milli
bir efsane veya zirve isim çıkarma ihtiyacı duymuştur. Büyük medeniyetler kendi kahramanlarını
çıkartmıştır. Sağlık konusunda da efsanevi kişiye, bilgi ve tedavi edici güce sahip bir zirve isim
çıkarılmıştır.
Ölüleri diriltme, en onulmaz dertlere deva, hatta ölüme çare bulma, ibretli hikâyeler anlatıp ders
verme, çok özlü sözler söyleme gibi özelliklere sahip isimler ortaya çıkmış ve her çağda halkın dilinde ve yazılı hikâye metinlerinde olmuştur. Bu ihtiyaç bazen çok bilgi ve beceriye sahip hekimler üzerinden ümit olarak yaşamış bazen de “mucize sahibi, kurtarıcı” peygamberler üzerinden giderilmiştir.


İslam kültüründe Lokman Hekim
Kuran’da yer ve zaman söylenmeden “Tek Tanrı’ya inanan hikmet sahibi bir kişi olarak” bahsedilen Lokman, zaman içinde hakîmden hekime dönüştürülerek sağlıkla ilgili söz, fıkra ve hikâyelerin atfedildiği bir halk kahramanı olmuştur.Böylece Asklepios kültüne ait yaşayan bazı unsurlar, hikâyeler ve fıkralar İslam coğrafyasında İslamî kılıf içinde İbni Sînâ veya Lokman’a mal edilmiştir.
Lokman Hekim, sadece Araplar arasında ve Türkiye’de değil Balkanlar, Azerbaycan,Türkmenistan,İran, Özbekistan,ve benzeri kültürler gibi çok geniş bir coğrafyada hekimlikten ünlü kişi kabul edilmiştir. Mesela, İbn-i Sina gibi tıpta zirve bir isim, “Zamanın Lokman Hekimi” olarak adlandırılmıştır.
Türkmenistan’da İbn-i Sina’ya Lokman Hekim denmesi günümüzde de devam etmektedir. Süheyl
Ünver için yazılmış bir beyitte, “Hekimi hazık SÜHEYL, ne hoş Lokman’ıdır asrın” denmiştir.
İslam coğrafyasına hâkim olan yaygın kültürde Lokman’ın, çok benimsenmesi ve kendisine birçok
şifalı ot bilgisi, eğitici öğüt ve kıssanın atfedilmesi, Kuran’da adının açıkça zikredilmesi ile olmuştur.
Lokman’ın yüzyılları aşarak gelen büyük şöhreti, kültürlerin, sağlıkta bir zirve isim oluşturma ihtiyacı ile dinin uygun gördüğü sınırlar içinde ders verici öğütlerin ve sağlık hikâyelerinin kendisine mal edilmesiyle olmuştur, diyebiliriz. Lokman ismi, İslam coğrafyasının genişliği oranında bir “Kült”e dönüşmüştür.Alman hekim Friedrich Hofmann’ın, Liquer Anodine alkol eter karışımının ülkemizde kullanılırken, ses benzerliğinden dolayı, “Lokman ruhu” olarak isimlendirilmesi buna ilginç bir misal olarak, gösterilmektedir.
Lokman’ın, hem din ve ahlak yönünden salih bir kişi hem de tek tanrıya inanan bir filozof-hekim olup geçmiş asırlarda bu vasıfta olanların hepsini temsilen ve gelecek asırlarda yetişecek filozof hekimlere örnek olmak üzere Kuran’da anlatıldığı kabul edilmektedir. 8,9 Lokman Hekim’e 1000-2000 hatta 3500 yıl yaşadığı şeklinde ömür atfedilmesi onun bir şahıs değil bir efsane olduğunu göstermektedir.Buna ölüm iksirini bulmasınıda ekleyebiliriz.
Allah’ın birliğine inanan filozofların tamamı “Lokmaniyet- Lokmanlık” tanımı içerisinde anlaşılabilir.

Sonuç olarak,
Her millet ve medeniyetin sağlık sahasında zirve bir isim çıkartma ihtiyacından doğan ve yaşatılan bir kültü olduğundan, Lokman Hekim, yaygın hikâyelerine bakıldığında, her hikmetli söz, sağlık bilgisi ve hikâyenin atfedilip dayandırıldığı efsane haline dönmüş “hikmet sahibi-aynı zamanda veli” bir kişinin üstüne bina edilmiş özellikle “İslam coğrafyasının bir kültü” olduğunu söyleyebiliriz.
Kuran’ın, Lokman’ın özelliklerini özendirecek şekilde örnek vermesini, onun şahsında, “tek tanrı
inancı olan ve kabul edilebilir felsefi ekol ve faydalı öğretilere sahip bütün felsefe ve bilim adamlarını” kapsayacak şekilde öne çıkarıp anlattığını düşünebiliriz. Efsanelerde Lokman’ın 3.500 yıla vardırılan çok uzun ömürlü olduğunun söylenmesi onunla aynı özelliklere sahip hikmet sahiplerinin çokluğu ile yani Lokmanlık ile açıklanabilir. 

Kaynaklar 

1. İslam Ansiklopedisi “Lokman” Diyanet vakfı yayını cilt 27 Ankara 2003 sy 205-208
 

2. İslam Ansiklopedisi “Lokman” Milli Eğitim Bakanlığı cilt 7 İst 1988 sy 64-67
 

3. Elmalılı Hamdi Yazır Hak dini, Kur’an dili Lokman suresi cilt 6 sy 265-281
 

4. Bayat A H Prof. Dr. Tıp tarihi araştırmaları dergisi cilt 10 sy 144
 

5. Hadis Ansiklopedisi Müslim “İman” 88-90
 

6. Hatemi H Prof. Dr. Tıp tarihi araştırmaları dergisi sayı 7 sy 169
 

7. Ünver S Prof. Dr. tıp tarihi ders kitabı ist. sy 50 sy 87
 

8. Bedir A Prof. Dr. kuranı kerim atlası İst. 2010 sy. 297-299
 

9. Ekin Y Prof. Dr. Lokman suresi üzerine bir çalışma Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
 

10. Elmalılı Hamdi Yazır Hak dini Kuran dili Kehf süresi cilt 5 sy 335-398
 

11. Ünver S Prof. Dr. Lokman hekim İst 1968
 

12. Bayatlı O Bergama’da şifalı otlar ve Lokman Hekim, İst. 1952, sy 5-11; baskı, İzmir 1968
 

13. Ünver S İsa N Amasya ve civarında Lokman hekim efsanesi, halk bilgisi haberleri cilt 5 sy 49-51-52 İst 193614. Aydın E Prof. Dr. Tıp tarihi ders kitabı Ankara 2009 

14. Aydın E Prof. Dr. Tıp tarihi ders kitabı Ankara 2009 

15. Ahundov E Azerbaycan halk yazını örnekleri (akt. Semih Tezcan), Türk Dil Kurumu, Ankara 1978, sy 239-241-261-264 

16. Aktan S Lokman Hekim efsanesi ile Şahmaran efsanesi, hakiki Anadolu efsaneleri, ikinci kitap, Adana 1978 s8-27 

17. Gedikli F İran’daki Türk edebiyat, Türk edebiyatı dergisi, İst. 1986 sy 20, 64 

18. Ali şir nevai, Sedd-i İskenderi nevai jübilej komiteti, Özbekistan 1941 sy 766-767 

19. Pamuk A, Lokman Hekimden oğluna öğütler, İst. 1997 sy 124 

20. Öz A, Lokman Hekim ve hikmetli sözleri Tarsus 1988 sy 23

21.https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/643660

22.https://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/18.php