Bereitschaftspotential
Libet'in deneyinden önce, 1964’te iki Alman araştırmacı, Hans Helmut Kornhuber ve Lüder Deecke, fiziksel eylemden önce motor kortekste istemli kas devimine götüren etkinliği ya da süreci saptadılar.[kaynak]
Bu sürece (ya da süreçlere) hazırlık potansiyeli ya da ön-motor potansiyel (Bereitschaftspotential) adını verdiler. Bu "hazırlık potansiyeli" hiç kuşkusuz bir "hazırlık" olduğuna göre kas eylemini öncelemelidir ve bunda tuhaf birşey yoktur. Ve bütün deneyin sürecinde niyet ediminin hazırlık potansiyelini öncelemesi gerekir. Ama Libet deneylerinde tuhaf bir durumla karşılaştı ve niyetin eylemden sonra geldiğini buldu.
Bir tür ön-motor korteks potansiyeli olan ve istemli devimi önceleyen BP arkaplandaki EEG'nin α-ritminden on ya da yüz kat daha küçüktür. Elektromyografinin (EMG, kas kasılması ile bağlı elektrik akımının grafiği) başlamasından 0,8—2 sn kadar önce başlayan bir erken evre bileşeni ve bir de geç evre bileşeni (negatif eğimli ve 500 ms kadar) vardır.
İstenç kıpısını önceleyen BP bilinçsiz nörolojik süreçlerin bir belirtisidir. Bilinçsiz uyarının kaynağı fizyolojiktir.
Libet Deneyi
Libet'in erken araştırması gerçekte bilinçli bir duyuma neden olabilecek minimum uyarının ne olduğunu saptamaya yönelikti. Beynin doğrudan uyarılara karşılıklarını inceliyor ve deneye katılan özneler deney boyunca duyumlarını bildiriyorlardı.
Libet bu deneylerde BP (hazırlık potansiyeli) zamanının kas devimi ve kası devindirmek için istençli karar ile ilişkilendirilebileceğini düşündü. Bu nedenle deneye katılan öznelerden bir parmak ya da bilek bükmesi gibi yalın bir kas deviminde bulunmalarını ve bir oskiloskop ekranında bir daire üzerinde ilerleyen ışıklı noktanın konumunu bildirerek devim için güdünün zamanını (istenç zamanı, W) saptamalarını istedi (bkz. yukarıda "Libet saati"). Kendilerine diledikleri zaman parmaklarını ya da bileklerini bükmeleri ve 'devim güdüsünü' ayrımsadıkları zamana (W) dikkat etmeleri söylendi. Libet elektroensefalografi ile BP süresini kaydetti ve devimin kendisinin zamanını elektromyogramdan saptadı. Ortalama bir değer olarak, W'nin devimden yalnızca 200 ms kadar önce geldiğini, buna karşı BP'nin genellikle devimi 500 ms kadar önceleyerek çok daha erken başladığını buldu. Devim için uyarı devim için karardan daha önce geliyordu.
Beyindeki hazırlık potansiyelinin istençli karardan önce oluşması olgusu Libet ve başka birçokları tarafından davranmak için "bilinçli kararın" devimin gerçek nedeni olmadığı biçiminde yorumlandı. Buna göre "istençli" edimlerin istençli kararlar tarafından değil, ama beyindeki bilinçsiz süreçler tarafından yerine getiriliyor olması gerekiyordu.
Deneyin çözümlemesi
BP gerçekten de kararın verildiğini gösteren sinyal midir? Pekala bir dikkat yoğunlaşmasını, ayrımsamanın bilince iletilmesindeki gecikmeyi gösteriyor olabilir. BP sürecinin istenç kıpısı ile ilişkisiz olabilir, Ya da kararı her durumda öncelediğine ve raslantısal olamayacağına göre, hata zaman ölçümünde (W) yatıyor olabilirdi.
Deneyde herşeyin gelip dayandığı kritik nokta karar verme anının saptanmasıdır. "Ne zaman karar verdiğini saptamak," karar verme kıpısı ve saate bakma arasında geçen zamanı sağın olarak saptamak olanaksızdır. Bunun için çok sayıda deney yapılararak bunların bir ortalaması alınır.
Karar vermenin kendisi zamansal bir olaydır ve sonsuz küçük bir zaman kıpısında yer almaz, tersine sonlu bir zamanı, bir "süre"yi gerektirir. Ve öznenin saat üzerinde dönmekte olan ışıklı noktaya bakarak ikinci bir davranışta bulunması olayı da benzer olarak ek bir sonlu süreyi daha gerektirir. Bu olgular dikkate alınarak deneylerin sayısı çoğaltılmış ve ortalama bir zaman ölçümü yapılmıştır. Kimi deneylerde sürenin 7 ya da 10 saniye olarak bulunduğunu dikkate alırsak zaman ölçümünde henüz nedenleri saptanamayan hataların olduğu açıktır.
Libet’in deneyinin sonrası
Libet’in deneyinden sonra 2007’de Berlin’de Bernstein 2007’de Center for Computational Neuroscience’da (BCCN-Berlin) Haynes "functional magnetic resonance imaging" (fMRI) kullanarak daha önce Libet tarafından yapılan deneyden daha duyarlı bir deney yaptı. Sonuçlar daha duyarsız çıktı ve Libet’in 550 ms olan hazırlık potansiyeli süresini Haynes 7 saniye olarak saptadı. Karar edimsel olarak verilmeden yedi saniye önce veriliyordu. Başka bir deyişle, kararı biyo-kimyasal süreçler veriyor ve insan yalnızca karar verdiğini sanıyordu.[kaynak]
Haynes’in deneyi 2008’de Leipzig’de Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences’deki bilimciler tarafından yapılan deneylerde bir kez daha yinelendi ve parmak devimi için alınan kararın bilincin kararı almasından yedi saniye önce verildiği doğrulandı.[kaynak]
Libet’in deneylerinden çıkan sonuç
Amerikalı fizyolog Benjamin Libet’in deneylerinden çıktığı ileri sürülen sonuca göre, istençli eylem istenç eylemde bulunmaya karar vermeden önce yer alır. Eylemin karardan “yarım saniye” önce yerine getirildiğini saptayan bu “deneyi” doğrulamanın yolu fiziksel nedenselliği insanı doğanın bir parçası yapmaktadır. Buna göre “istenç” (aslında tüm insan tinselliği) özdeksel bir yapıdır ve genler, fizyolojik süreçler, moleküller vb. yoluyla belirlenir.
Stephen Hawking ve özgür irade
Geçen sene kaybettiğimiz Stephen Hawking bu konuda"Bu veri siz bilinçli olarak bir kararı vermeden yaklaşık yarım saniye önce beynininizin bilinçsiz kısmının karar vermeye başladığını gösteriyor.Parmağınız ondan yarım saniye sonra hareket ediyor.Buda tuşa basmaya bilincinizin degil bilinçaltınızın karar verdiğini gösteriyor.Bu doğruysa özgür iradeniz yok demektir.
Ben evrendeki herşey gibi maddeden oluşan beynin doğanın kanunlarını takip etmesi gerektiğini düşünüyorum.Kafamızda özel birşeyler yok.Makinede bir hayalet yok.Yani biz insanlar evrenin bir parçasi olarak belirli bir yolda ilerliyoruz.Özgür irade olarak düşündüğümüz şey ilüzyondan ibaret."demişti.Aynı şekilde Albert Einstein""Geçmiş, şimdiki zaman ve gelecek arasındaki fark sadece bir ilüzyondan ibarettir. Ama bu ilüzyon çok güçlüdür."demişti.
Alttaki videoda Stephen Hawking ile"Özgür irademiz var mı ?"bölümünü izleyebilirsiniz.
Kaynaklar,
1.https://en.wikipedia.org/wiki/Bereitschaftspotential
2.https://www.nature.com/news/2011/110831/full/477023a.html
3.https://www.mpg.de/research/unconscious-decisions-in-the-brain
4.https://en.wikipedia.org/wiki/Benjamin_Libet
5.Video-cernbilim-https://youtu.be/STpwwe7SXa8
