Washington D.C.’deki St. Elizabeths Hastanesi. Rosenhan deneyinde adı geçen hastanelerden biridir.
Rosenhan Deneyi Yada "Pat Deneyi"Nedir?
Dr. David L. Rosenhan,1973 yılında Bilim adlı dergide yayımlanmıştır .Ve Science dergisinde "On Being Sane in Insane Places" (Akıl hastanelerinde akıllı olmak üzerine) adlı, psikolojinin en çok okunan makaleleri arasına girmiş deneylerini yayınlamadan önce, Kaliforniya, Arizona ve Harvard üniversitelerindeki kollokyumlarda sunmuş ve olağanüstü ilgiyle karşılanmıştı. Rosenhan deneyleri, çokça tartışılmakla birlikte, psikiyatrinin bugünkü standartlara ulaşmasında başlıca dönüm noktalarından biri kabul edilir.
Deneye katılanlar
Deneye katılan sekiz kişi aslında bir psikolojisi lisans üstü öğrencisi,üç psikolog, bir psikiyatr,bir pediatri uzmanı,bir ev kadını ve bir ressamdı; üçü kadın ve beşi erkek olan bu kişilerin hiçbiri geçmişte ruhsal bozukluk yaşamamıştı. Rosenhan’ın ünlü makalesi şöyle başlar: "Pek çok cinayet davasında, savunma tarafındaki ünlü psikiyatrlar, sanığın akıl sağlığı yerinde olmadığından ceza sorumluluğunun bulunmadığını iddia ediyor. Savcılık tarafında yer alan, en az onlar kadar ünlü başka psikiyatrlar ise, aynı kişinin akıl sağlığını yerinde bulup ceza sorumluluğu var diyor." Rosenhan sorar, "Bir kişinin akıl sağlığının yerinde olup olmadığı ve akıl sağlığının derecesi anlaşılabilir mi?" Tahmin ettiğiniz gibi, Rosenhan bu konuda bir hayli kötümserdir ve psikiyatri uzmanlarının objektif kriterlere dayanmadığını deneylerle kanıtlamaya çalışır.
Rosenhan Deneyi Nasıl Yapıldı?
Üç psikolog, bir psikiyatr, bir öğrenci, bir pedagog, bir ev kadını ve bir ressamdan oluşan sekiz kişi, ayrı ayrı, halüsinasyon işittiklerini söyleyerek, bir kliniğe müracaat ederler. Aslında hiçbir rahatsızlıkları yoktur. Kendilerine, kliniğe kabul edildikten hemen sonra, bir rahatsızlıkları kalmadığını söylemeleri ve normal davranmaları tembihlenmiştir. Öyle yaparlar. Ancak en erken çıkan bile klinikte yedi gün kalmak zorunda kalır.
Klinikten çıkanlar, aynı iddia ve başka isimlerle başka bir kliniğe başvururlar. Rosenhan ve ekibi, bu şekilde tam bir düzine kliniği ziyaret eder. Hasta olmadıklarına hekimleri ikna etmeleri, ortalama olarak on dokuz gün sürer. Bir keresinde biri elli iki gün klinikte tutulur.
Rosenhan ve arkadaşları elbette kliniklerde kalmaktan zevk aldıkları için yapmamışlardı bu işi. Aklı başında olan ile olmayanı tefrik etmek hususunda ne kadar başarılı olunabileceğini araştırıyorlardı. Araştırmanın sonuçlarını Ocak 1973'te, Science dergisinde yayınladılar.
Makalede ibretlik bilgiler var. Mesela Rosenhan'ın tuzağına düşmeyeceğini iddia eden bir kliniğe üç ay içinde sahte hastalar yollanacağı söylenmiş. İzleyen üç ayda kliniğe müracaat eden 193 kişinin kırktan fazlası, en az bir uzman tarafından, sahte hasta olarak tespit edilmiş. Mesele şu ki, kliniğe bir tek sahte hasta yollanmamış.
Kliniklerde yatan 118 gerçek hastadan 35’i, grubun bazı üyelerine "Sen deli olamazsın, herhalde hastaneyi teftişe gelen bir gazeteci ya da profesörsün" der, kalanı da bunların evvelce hasta olup şimdi düzeldiğine inanır. Hastane görevlileri ise, onların birer "sahte hasta" olduğunu hiçbir zaman anlamaz.Sahte bir hasta, bazı stajyer doktorların hastaların öğle yemeğinden 30 dakika önce kuyruğa girişini "sendroma özgü oral düşkünlük" diye açıklamasına kulak misafiri olmuştu..Yani,sırf acıktıkları ve sıkıldıkları için böyle davranmış olamazlardı.
En kısası bir hafta, en uzunu 52 gün olmak üzere, ortalama 19 gün hastanede tutulurlar. Özel hastanede yatan biri "manik depresif psikoz", geri kalanlar, "remisyonda şizofren" tanısıyla taburcu edilir.
Rosenhan, 'aklı başında olmak veya olmamak diye bir şeyler varsa, bunları nasıl bilebiliriz?' diye soruyor. Yaptığı çalışma sayesinde görülüyor ki, bize çok aşikar görünen bir ayrımı yapmak üzere uzun süre eğitilmiş olan uzmanlar ve geliştirilmiş teknolojiler pek güvenilir değil.
Dsm rehberini değiştirdi
Rosenhan, bu deneyin tersini de uygular. Bir araştırma ve eğitim hastanesinin başhekimi ve çalışan personeline, gelecek üç ay içinde bir ya da birkaç sahte hastanın, psikiyatri servisine yatmak amacıyla başvuracağını bildirir. Yatırılan her hasta ile doğrudan bağlantısı bulunan psikiyatr, hekim ve hemşirelerin bir form doldurmasını, hastalara 1 ile 10 arasında puan vermesini, sahte hasta olduğundan kuşkulandığında, 1 ya da 2’yi işaretlemesini ister.
Üç ay sonra Rosenhan, yatırılan 193 hasta ile ilgili formları inceler. Hastalardan 41’i, değerlendirmeyi yapanların en az biri tarafından "kesinlikle sahte hasta"dır. 19’u, birden fazla psikiyatr ve sağlık personeli için "sahte hasta olabilir".
Halbuki, deneyin sürdüğü üç ayda başvuran hastaların hiçbiriyle Rosenhan’ın ilgisi yoktur, bir başka deyişle, aralarında "sahte hasta" numarası yapan, onun bildiği kimse yoktur.
Rosenhan, ünlü makalesinde sorar "İkiden fazla psikiyatri uzmanının normal zannettiği, buna rağmen kliniğe yatırılan 19 kişi, gerçekte normal miydi, yoksa akıl hastası mı? Hiçbir zaman bilemeyeceğiz" ve "Şurası muhakkak ki" diye sürdürür, "Psikiyatri kliniklerinde, akıl sağlığı yerinde olanla, olmayanı ayıramadığımız apaçık ortada."
Rosenhan’ın makalesi, ülkesini ayağa kaldırmış ve Amerikan Psikiyatri Birliği’nin, Akıl Hastalıklarının Ayırıcı Tanısında El Kitabı (The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM) adlı rehberini üçüncü kez değiştirmesini sağlamıştır.Bilimsel gelişmeler doğrultusunda DSM III, 1994’te yeniden değişerek, DSM IV oldu, 2013'de DSM V yayımlandı. DSM 5'in yaygın deneyim ve davranışları tıbbileştirdiği ileri sürüldü. Dsm-5'te çalışan uzman danışmanların %70'inin ilaç firmalarından olması ayrıca eleştirildi.
Amerikalı Psikiyatrist Allen Frances, yeni basımda öfke patlamalarının yıkıcı ruh hali düzensizliği bozukluğuna (DMDD); kederin ise birincil depresif bozukluğa (MDD) dönüştürüldüğüne dikkat çekiyor.
DSM-5'te aşırı yemek, yeme bozukluğu; fazla çöp biriktirmek, istifleme bozukluğu; hafif unutkanlık, sinirbilişsel bozukluk olarak tanımlandı DGPPN başkanı ve Bonn Üniversitesi psikiyatri kliniği direktörü Wolfgang Maier, DSM-5 üzerinden tanı yapılmasını önermekdiklerini açıkladı.
Hukuk ve psikoloji profesörü Rosenhan, sadece akıl hastalıklarının tanısında kullanılacak kriterlerdeki değil, yargılamayı düzenleyen yasalara psikolojinin girmesi, jüri seçimlerinde bu bilim dalından yararlanılması gibi devrim niteliğindeki değişikliklere de önayak oldu.
Benzer deneyler
Harvard’dan psikoloji yüksek lisanslı, Boston’dan doktoralı Lauren Slater, Rosenhan deneylerinin bir benzerini, 30 yıl sonra tekrarladı. Dokuz farklı psikiyatri kliniğine başvurarak, ağır bir cismin yere düşerken çıkarttığına benzer sesler duyduğunu söyledi. Her birinde, "psikotik depresyon" tanısı kondu, tedavi için antipsikotik ve antidepresan ilaçlar verildi. Dr. Slater bu deneyimini bir kitabında anlattı. Şimdilerde, kendisini eleştiren psikiyatri uzmanlarına avukatı aracılığıyla cevap yetiştiriyor.
Psikiyatri ile genetiğin ilk buluşması
Üniversite öğrencisi Janice Egeland, 46 yıl önce Pennsylvania’daki bir piknikte, teknolojiyi reddeden, karasabanla tarım yapan ve dış dünyadan soyut yaşamalarıyla tanınan Amish topluluğuna mensup yaşlı bir kadına rastladı. Torununun kendisini kaygılandıran rahatsızlığı için "Siss im Blut" demişti kadın, atalarından miras Hollandacasıyla. Yani "Kanda yazılı". Kadının kalıtımla açıkladığı, Amish’ler arasında sıklıkla görülen o tarihte manik depresif, günümüzde bipolar bozukluk veya iki uçlu duygudurum bozukluğu olarak adlandırılan bir hastalıktı.
Egeland, 6 laboratuvar ve 15 üniversitenin yer aldığı bir araştırma ekibi oluşturdu, ABD Sağlık Bakanlığı’nın fonlarıyla, dört kuşağı hayatta olan Amish ailelerini 20 yıl inceledi. 1987’de Science dergisinde yayınlanan bulguları, psikiyatri için bir dönüm noktası oldu: 11. kromozomun kısa kolu üzerindeki bir DNA bölgesi ile bipolar bozukluk arasında ilişki bulunmuştu. Psikiyatri ile genetiğin ilk buluşmasıydı bu ve baş döndürücü serüvenin başlangıcıydı. Egeland, halen Miami Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde psikiyatri ve halk sağlığı profesörü.
Tımarhanede On Gün
Bu konuya ilk kez dikkat çeken kişi Rosenhan değil.
Gazeteci Nellie Bly, 1887’de benzer şekilde bir tımarhaneye sızmış, bulgularını ise “Tımarhanede On Gün” adlı kitabında bizlerle paylaşmıştı.
Bly oraya hasta oldukları gerekçesiyle tıkılanların en az kendisi kadar “akıllı” olduğunu, aslında orada bulunmamaları gerektiğini ifade etti. Bly’in çalışması, büyük jüri soruşturmasına neden oldu. Soruşturmanın amacı ise psikiyatrik muayenelerin daha detaylandırılması, insanların haksız yere tımarhanelere alınmamasıydı.
Bu olaydan neredeyse yüz yıl sonra Rosenhan bize gösterdi ki ruh sağlığı mesleğinin güvenilirlik ve akıllıyı deliden ayırt edebilme açısından daha gidecek çok yolu var.
Alttaki videodaki görüntüler BBC'nin The Trap "What Happened to Our Dreams of Freedom" belgeselinden alınmıştır.
Kaynaklar
1.https://en.wikipedia.org/wiki/Rosenhan_experiment
2.https://science.sciencemag.org/content/179/4070/250
3.https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1375/pplt.12.2.298
4.http://www.hurriyet.com.tr/sesler-duyuyorum-doktor-bey-7938621
5.Video- https://www.youtube.com/watch?v=EhGa4IHdZTo
6.BBC-https://www.youtube.com/watch?time_continue=734&v=eH233mVxHMU
7.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16260927
8.https://www.nature.com/articles/325783a0
