Dolunay`ın İnsanlar Üzerinde Gerçekten Etkisi Var Mıdır?
19 Temmuz NASA projesi Apollo`nun Ay`a ilk insanlı inişinin 50.yıldönümü.Neil Armstrong''Benim için küçük, insanlık için dev bir adım''demişti.Peki insanlık için çok önemli olan uydumuzun üzerimizde herhangi bir psikolojik veya fiziksel etkisi varmıydı?
Astrologlar`ın sözde"çekim etkisi"safsataları ile birlikte Hollywood`da insanların dolunay konusundaki yaygın mitolojilerine "kurt adam yada vampirler"karakterini ekleyerek kazanç elde etmeyi başardığı bir gerçek.Anadolu`da 'Ay'ın yenisinde olur börtü böcek, eskisinde olur börek çörek', 'Kesme odunu Ay büyürken, kırk koyunu küçülürken' gibi inanışlar bilimsel olarak gerçekmidir?
Ayın evreleri ile doğum, kalp krizi, ölüm, intihar, şiddet, akıl hastanesine yatma, epilepsi nöbeti ve daha başka birtakım olayları karşılaştıran güvenilir araştırmalarda ikisi arasında bir bağlantı olmadığı ya da belli belirsiz bir bağlantının söz konusu olduğu birçok kez ortaya kondu.
Henüz kesin verilerle desteklenmeyi bekleyen bir varsayıma göre, ikisi arasında dolaylı tek bir bağlantı söz konusu olabilir: çağdaş aydınlatma araç ve gereçlerinin yaşamımıza girmesinden önce dolunayın ışığı insanların gece boyunca ayakta kalmalarını sağlamış ve bu da sonuçta başka sorunlara neden olan uykusuzluğa yol açmış olabilir.Aşağıda ayın insanlar üzerindeki etkilerinin ele alındığı ve bilimsel değerlendirmelerden geçmiş, ancak herhangi bir ilintiyi gözler önüne sermekten yoksun kimi araştırmalara yer veriliyor.
Epilepsi: Kimi sara hastaları nöbetlerinin dolunayda tetiklendiğine inanmakla birlikte, 2004 yılında "Epilepsy&Behavior" dergisinde yayımlanan bir araştırma ikisi arasında hiçbir bağlantı olmadığını ortaya koydu. Araştırmacılar sara nöbetlerinin bir zamanlar cinlerin ya da şeytanın insan bedenine girmesi sonucunda yaşandığı yönünde bir inancın egemen olduğuna, bu yüzden de insanların konuya oldum olası tıbbi verilerden çok, söylencelerden yola çıkarak bir açıklama getirme eğiliminde olduklarına dikkat çekiyorlar.
Psikolojik hastalıklar: Mayo Clinic araştırmacıları tarafından 2005 yılında yapılan bir araştırmada akşam saat 6 ile sabah saat 6 arasında ruh sağlığı merkezlerine başvuran hastaların sayısına odaklanıldı. Araştırmacılar dolunayın yaşandığı üç gecede bu merkezlere başvuran hasta sayısıyla öteki gecelerde başvuran hastalar arasında istatistiksel açıdan hiçbir farklılığa tanık olmadılar.
Acil servis başvuruları: 1996 yılında "American Journal of Emergency Medicine" dergisinde
yayımlanan bir araştırmada kent dışındaki bir hastanenin acil servisine
yapılan 150.999 başvuru kaydı incelendi ve inceleme sonucunda dolunayın
olduğu dönemlerle öteki dönemler arasında herhangi bir farklılığa tanık
olunmadı.
Ameliyat sonuçları: Dolunay dönemlerinde doktor ve hemşireler daha beceriksiz mi oluyorlar? 2009 yılında Anesthesiology dergisinde yayımlanan bir araştırmaya göre, böyle bir durum söz konusu değil.
Araştırmacılar, ameliyat tarihi haftanın hangi gününe ya da saatine alınmış olursa olsun, gerçekte aynı çekincelerin her zaman söz konusu olduğunu ortaya koydular.
Evcil hayvan yaralanmaları: Colorado Eyalet Üniversitesi Veteriner Fakültesi’nde yaşanan 11.940 yaralanma olayını gözden geçiren araştırmacılar dolunay dönemlerinde acil servise başvuru oranlarında kedilerde %23, köpeklerde %28’lik bir artış meydana geldiği görüldü. Bunun nedeni evcil hayvan sahiplerinin dolunayda onları daha çok dışarı çıkartma eğiliminde olmalarından, ya da başka bir nedenden kaynaklanabilir- araştırmada herhangi bir neden belirlenemedi.
Regl görme: Bu konu farklı görüşlere en açık (kimi görüşler son derece sağlam ve inandırıcı), ancak kanıtların çok az olduğu konulardan birini oluşturuyor. Burada ayın her ay dolunay döneminden geçtiği ve kadınların da her ay regl gördükleri görüşünden yola çıkılıyor. Kadınların regl döngüleri gerçekte süre ve zamanlama açısından farklılıklar gösterse de, bu döngü ortalama olarak yaklaşık 28 günde bir yaşanıyor. Öte yandan, ayın 29,5 günlük döngüsü pek değişmiyor. 1980 yılında Winnifred B. Cutler tarafından (yalnızca 312 kadın üzerinde) yapılan ve "The American Journal of Obstetrics&Gynecology" dergisinde yayımlanan bir araştırma ikisi arasında bir bağlantı olduğuna işaret ediyor. Cutler deneklerin %40’ında regl döngüsünün dolunay dönemini kapsayan iki haftalık süre içinde yaşandığına tanık oldu (bu da %60’ında böyle bir durumun söz konusu olmadığı anlamına geliyor).
Çılgınlaşan hayvanlar: 2001 yılında "British Medical Journal" dergisinde yayımlanan ve birbirleriyle çelişen iki araştırma daha kapsamlı çalışmaları gerektiren kuşkulara neden oluyor. Bu araştırmaların birinde Britanya’da hayvan ısırıkları nedeniyle acil servise başvuruda bulunanların dolunay dönemlerinde öteki dönemlere kıyasla iki katına çıktığına tanık olundu. Ancak Avustralya’da yapılan ikinci araştırma köpeklerin insanları ayın her gününde benzer bir sıklıkla ısırdıklarını ortaya koyuyordu. Kimi hayvanlar gerçekten de dolunay dönemlerinde farklı davranışlarda bulunabiliyorlar. Örneğin, genellikle geceleri avlanan aslanlar dolunayın ardından daha çok gündüz avlanma eğiliminde oluyorlar. Bunun nedeni, ay ışığında avlanmanın olası çekincelerinden kaçınmak olabilir.
Uykusuzluk: Bu konuda yığınla araştırma var. 1999 yılında "Journal of Affective Disorders" dergisinde yayımlanan bir araştırmada uzmanlar çağdaş aydınlatma araçlarından önce “ayın uyku-uyanıklık çevrimini etkileyen önemli bir aydınlatma kaynağı” olduğuna, bu dönemsel uykusuzluğun daha duyarlı olan çift-kutuplu hastalarda mani/hipomani durumlarını ve sara hastalarında da nöbetleri tetiklemeye yeterli olabileceğine dikkat çekiyorlar. Ancak bu konuyla ilgili bilimsel veriler tarandığında böylesi bir bağlantıyı doğrulayan somut bir kanıta rastlanmadı. Bu araştırmanın ardından konuyla ilgili birkaç başka çalışma daha yapıldı.
2013 yılında 33 gönüllü deneğin katıldığı küçük çaplı bir araştırmada deneklerin, ayı görmeseler ve o anda ayın hangi evrede olduğunun ayırdında olmasalar bile, dolunay döneminde daha az uyuduklarına tanık olundu.
Bir yıl sonra Max-Plank Ruhbilim Enstitüsü tarafından yapılan geniş kapsamlı bir incelemede ayın döngüleri ile uyku arasında belirgin bir bağlantıya tanık olunmadı.
Daha yakın bir geçmişte, Mart 2016’da yayımlanan ve farklı ülkelerden 9-11 yaşlar arasındaki 5.800 çocuğu kapsayan bir araştırma da dolunay döneminde çocukların 5 dakika daha az uyduklarını ortaya koydu. Araştırmacılar 5 dakikalık farkın sağlık açısından çok da önemli bir etki yaratmayacağına dikkat çekseler de, sonucun ilginç olduğu söylenebilir. Uzmanlar bu farklılığın dolunay döneminde ayın daha parlak olmasına bağlasalar da, onca yapay ışığın ortalıkta kol gezdiği günümüzde bu açıklamanın kuşku götürür olduğuna da dikkat çekiyorlar. Bu deneylerin "uyku labaratuvarı"nda değilde deneklerin kendi evlerinde ve yataklarında olması nedeniyle sonuçların yanıltıcı olması muhtemeldir.Zira ışıklar ve sesler test sonuçlarını önemli ölçüde etkileyen faktörlerdir.
Kriminal vakalarda artış: Dolunayda kazaların,kriminal olayların arttığı inancı yaygın inanışlardan bir tanesidir.Hatta doğum oranlarını etkilediği inancıda vardır.Amerikalı araştırmacılar Ivan Kelly, James Rotton ve Roger Culver bu konu hakkındaki 37 tez çalışmasını değerlendirmiş.Sonucta insanlarla dolunay arasında herhangi bir bağlantı bulamamışlar.Araştırma sonuçlarını "The moon was full and nothing happended"("Dolunaydı ama hiçbirşey olmadı")başlığıyla paylaştılar.İnsanların bu tür inanışlarının sebebi yetersiz fizik bilgisi,psikolojik önyargı ve medyadaki gerçek olmayan bilgilere inanmak olarak belirtilmiş.
Mitolojiler devam ediyor
Çağdaş aydınlatma araçları ve mikro panjurların insanlarda ay döngülerine bağlı çılgınlığı büyük ölçüde giderdiği düşünülürse, bu konuda ortaya atılan söylentilerin neden sonu gelmiyor?
Araştırmacılar olası bir yanıta dikkat çekiyorlar: Dolunay dönemlerinde garip olaylar yaşandığında insanlar gökyüzünde parlayan “rastlantısal” küreyi fark edip, hayrete düşüyorlar. Bu tür gariplikler ayın öteki günlerinde yaşandığı zaman insanlar bunları gariplikle karşılıyor, ancak göksel olaylara bağlamıyorlar.
Bad Science dergisinin köşe yazarlarından Benjamin Radford, “Polis ve doktorlar dolunaylı gecelerin daha olaylı geçeceği beklentisi içinde iseler, bu dönmede yaşanan travma ve krizleri her zamankinden daha aşırı olaylar olarak yorumlayabilirler. Beklentiler algıları etkiler ve bu yüzden de insanlar inançlarını doğrulayacak kanıtlar peşinde koşarlar” diyor.
Bu da ay çılgınlığı ile ilgili söylenceler konusunda belki de en mantıklı darbeyi indirecek bir sonuca ulaşmamızı sağlıyor:
Gelgit olayı en yüksek düzeylerine yalnızca dolunayda değil, ayın dünya ile güneşin arasında kaldığı yeni ay döneminde de ulaşıyor (bu dönemde ayı göremiyoruz) ve gezegenimiz her ikisinin kütleçekim etkilerini de eşit oranda yaşıyor. Yine de, hiç kimse yeni ay ile ilgili (dolunay ve yeni ay dönemlerinde kıyıların daha kirli olduğu gerçeği dışında) saçma sapan sözler etmiyor.
Ameliyat sonuçları: Dolunay dönemlerinde doktor ve hemşireler daha beceriksiz mi oluyorlar? 2009 yılında Anesthesiology dergisinde yayımlanan bir araştırmaya göre, böyle bir durum söz konusu değil.
Araştırmacılar, ameliyat tarihi haftanın hangi gününe ya da saatine alınmış olursa olsun, gerçekte aynı çekincelerin her zaman söz konusu olduğunu ortaya koydular.
Evcil hayvan yaralanmaları: Colorado Eyalet Üniversitesi Veteriner Fakültesi’nde yaşanan 11.940 yaralanma olayını gözden geçiren araştırmacılar dolunay dönemlerinde acil servise başvuru oranlarında kedilerde %23, köpeklerde %28’lik bir artış meydana geldiği görüldü. Bunun nedeni evcil hayvan sahiplerinin dolunayda onları daha çok dışarı çıkartma eğiliminde olmalarından, ya da başka bir nedenden kaynaklanabilir- araştırmada herhangi bir neden belirlenemedi.
Regl görme: Bu konu farklı görüşlere en açık (kimi görüşler son derece sağlam ve inandırıcı), ancak kanıtların çok az olduğu konulardan birini oluşturuyor. Burada ayın her ay dolunay döneminden geçtiği ve kadınların da her ay regl gördükleri görüşünden yola çıkılıyor. Kadınların regl döngüleri gerçekte süre ve zamanlama açısından farklılıklar gösterse de, bu döngü ortalama olarak yaklaşık 28 günde bir yaşanıyor. Öte yandan, ayın 29,5 günlük döngüsü pek değişmiyor. 1980 yılında Winnifred B. Cutler tarafından (yalnızca 312 kadın üzerinde) yapılan ve "The American Journal of Obstetrics&Gynecology" dergisinde yayımlanan bir araştırma ikisi arasında bir bağlantı olduğuna işaret ediyor. Cutler deneklerin %40’ında regl döngüsünün dolunay dönemini kapsayan iki haftalık süre içinde yaşandığına tanık oldu (bu da %60’ında böyle bir durumun söz konusu olmadığı anlamına geliyor).
Çılgınlaşan hayvanlar: 2001 yılında "British Medical Journal" dergisinde yayımlanan ve birbirleriyle çelişen iki araştırma daha kapsamlı çalışmaları gerektiren kuşkulara neden oluyor. Bu araştırmaların birinde Britanya’da hayvan ısırıkları nedeniyle acil servise başvuruda bulunanların dolunay dönemlerinde öteki dönemlere kıyasla iki katına çıktığına tanık olundu. Ancak Avustralya’da yapılan ikinci araştırma köpeklerin insanları ayın her gününde benzer bir sıklıkla ısırdıklarını ortaya koyuyordu. Kimi hayvanlar gerçekten de dolunay dönemlerinde farklı davranışlarda bulunabiliyorlar. Örneğin, genellikle geceleri avlanan aslanlar dolunayın ardından daha çok gündüz avlanma eğiliminde oluyorlar. Bunun nedeni, ay ışığında avlanmanın olası çekincelerinden kaçınmak olabilir.
Uykusuzluk: Bu konuda yığınla araştırma var. 1999 yılında "Journal of Affective Disorders" dergisinde yayımlanan bir araştırmada uzmanlar çağdaş aydınlatma araçlarından önce “ayın uyku-uyanıklık çevrimini etkileyen önemli bir aydınlatma kaynağı” olduğuna, bu dönemsel uykusuzluğun daha duyarlı olan çift-kutuplu hastalarda mani/hipomani durumlarını ve sara hastalarında da nöbetleri tetiklemeye yeterli olabileceğine dikkat çekiyorlar. Ancak bu konuyla ilgili bilimsel veriler tarandığında böylesi bir bağlantıyı doğrulayan somut bir kanıta rastlanmadı. Bu araştırmanın ardından konuyla ilgili birkaç başka çalışma daha yapıldı.
2013 yılında 33 gönüllü deneğin katıldığı küçük çaplı bir araştırmada deneklerin, ayı görmeseler ve o anda ayın hangi evrede olduğunun ayırdında olmasalar bile, dolunay döneminde daha az uyuduklarına tanık olundu.
Bir yıl sonra Max-Plank Ruhbilim Enstitüsü tarafından yapılan geniş kapsamlı bir incelemede ayın döngüleri ile uyku arasında belirgin bir bağlantıya tanık olunmadı.
Daha yakın bir geçmişte, Mart 2016’da yayımlanan ve farklı ülkelerden 9-11 yaşlar arasındaki 5.800 çocuğu kapsayan bir araştırma da dolunay döneminde çocukların 5 dakika daha az uyduklarını ortaya koydu. Araştırmacılar 5 dakikalık farkın sağlık açısından çok da önemli bir etki yaratmayacağına dikkat çekseler de, sonucun ilginç olduğu söylenebilir. Uzmanlar bu farklılığın dolunay döneminde ayın daha parlak olmasına bağlasalar da, onca yapay ışığın ortalıkta kol gezdiği günümüzde bu açıklamanın kuşku götürür olduğuna da dikkat çekiyorlar. Bu deneylerin "uyku labaratuvarı"nda değilde deneklerin kendi evlerinde ve yataklarında olması nedeniyle sonuçların yanıltıcı olması muhtemeldir.Zira ışıklar ve sesler test sonuçlarını önemli ölçüde etkileyen faktörlerdir.
Kriminal vakalarda artış: Dolunayda kazaların,kriminal olayların arttığı inancı yaygın inanışlardan bir tanesidir.Hatta doğum oranlarını etkilediği inancıda vardır.Amerikalı araştırmacılar Ivan Kelly, James Rotton ve Roger Culver bu konu hakkındaki 37 tez çalışmasını değerlendirmiş.Sonucta insanlarla dolunay arasında herhangi bir bağlantı bulamamışlar.Araştırma sonuçlarını "The moon was full and nothing happended"("Dolunaydı ama hiçbirşey olmadı")başlığıyla paylaştılar.İnsanların bu tür inanışlarının sebebi yetersiz fizik bilgisi,psikolojik önyargı ve medyadaki gerçek olmayan bilgilere inanmak olarak belirtilmiş.
Mitolojiler devam ediyor
Çağdaş aydınlatma araçları ve mikro panjurların insanlarda ay döngülerine bağlı çılgınlığı büyük ölçüde giderdiği düşünülürse, bu konuda ortaya atılan söylentilerin neden sonu gelmiyor?
Araştırmacılar olası bir yanıta dikkat çekiyorlar: Dolunay dönemlerinde garip olaylar yaşandığında insanlar gökyüzünde parlayan “rastlantısal” küreyi fark edip, hayrete düşüyorlar. Bu tür gariplikler ayın öteki günlerinde yaşandığı zaman insanlar bunları gariplikle karşılıyor, ancak göksel olaylara bağlamıyorlar.
Bad Science dergisinin köşe yazarlarından Benjamin Radford, “Polis ve doktorlar dolunaylı gecelerin daha olaylı geçeceği beklentisi içinde iseler, bu dönmede yaşanan travma ve krizleri her zamankinden daha aşırı olaylar olarak yorumlayabilirler. Beklentiler algıları etkiler ve bu yüzden de insanlar inançlarını doğrulayacak kanıtlar peşinde koşarlar” diyor.
Bu da ay çılgınlığı ile ilgili söylenceler konusunda belki de en mantıklı darbeyi indirecek bir sonuca ulaşmamızı sağlıyor:
Gelgit olayı en yüksek düzeylerine yalnızca dolunayda değil, ayın dünya ile güneşin arasında kaldığı yeni ay döneminde de ulaşıyor (bu dönemde ayı göremiyoruz) ve gezegenimiz her ikisinin kütleçekim etkilerini de eşit oranda yaşıyor. Yine de, hiç kimse yeni ay ile ilgili (dolunay ve yeni ay dönemlerinde kıyıların daha kirli olduğu gerçeği dışında) saçma sapan sözler etmiyor.
Kaynaklar
1.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15256200
2.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1274330/
3.https://anesthesiology.pubs.asahq.org/article.aspx?articleid=1932317
4.https://www.livescience.com/1696-full-moon-sends-dogs-cats-emergency-room.html
5.https://www.athenainstitute.com/sciencelinks/lunarandmenst.html
6.https://www.space.com/30632-moon-myths-supermoon-lunar-eclipse-myths.html
7.https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0165032799000166
8.https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(13)00754-9?_returnURL=https%3A%2F%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS0960982213007549%3Fshowall%3Dtrue
9.https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(14)00542-9
10. https://skepticalinquirer.org/1986/01/the_moon_was_full_and_nothing_happened/?%2Fsi%2Fshow%2Fthe_moon_was_full_and_nothing_happened
11.https://www.merkur.de/leben/gesundheit/gross-einfluss-vollmonds-menschen-wirklich-zr-8358187.html
12.https://www.livescience.com/7899-moon-myths-truth-lunar-effects.html
13.https://www.livescience.com/1617-strange-happen-full-moon.html
14.Video-Beyond Science 2-https://www.youtube.com/watch?v=vqhN8M3YFPg
