Zeigarnik Effect-Eksikleri Tamamlama Dürtüsü
İzlediğiniz bir film bazen hiç beklemediğiniz bir anda biter, ancak etkisini üstünüzden uzun süre atamazsınız.O filmin serileri gelir ardından.
Dilinize bir şarkı takılır, devamını hatırlayamazsınız, bütün gün şarkıyı kafanızdan atamazsınız.Takılıp kalmış bir plağa dönersiniz.
Sınavdan çıktığınızda önce çözemediğiniz soruları hatırlarsınız.Sınav önceside bir türlü uyuyamazsınız.
Tatile çıktığınızda yarım bıraktığınız işler kafanızı sürekli meşgul eder.
İzlediğiniz
dizilerde bölümler hep en heyecanlı yerde biter, çünkü senaristler o
sahnenin bir sonraki bölüme kadar kafanızda sürekli dolaşacağını bilir.Bazende dizinin tam heyecanlı yerinde araya"reklam"verilir.Reklamı izlemek zorunda kalırsınız çünkü diziyi izlemek istiyorsunuz.
Bu
duruma Zeigarnik Etkisi deniyor. Tamamlanmamış veya bölünmüş şeylerin
tamamlananlara göre daha kolay hatırlandığını anlatan bu psikolojik
kavram, ismini Rus psikolog Bluma Zeigarnik’ten alıyor.
Arkadaşlarıyla gittiği bir restoranda
garsonun bütün grubun siparişleri bir yere kaydetmeden aklında tutması
Bluma Zeigernik’in dikkatini çeker.
1920’lerin ortalarında bir grup psikolog, Berlin Üniversitesinin
restoranına gider. Kalabalık grup, siparişlerini verir. Siparişi, tek
bir garson alır. Ancak, hiçbir siparişi kaydetmez. Grup, yemeklerini yer
ve restorandan çıkar. Daha sonra, gruptan bir psikolog, geri dönerek,
aynı garsonu bulur ve bunca siparişi aklında nasıl tuttuğunu sorar.
Garson, üniversitenin onca kalabalık restoranındaki değil biraz evvel
aldığı siparişi, psikologlardan oluşan grubu bile hatırlamamaktadır.
Garsonun psikoloğa söylediği tek şey, siparişleri aklına yazıp,
yemeklerin ilgili kişilere ulaştırılmasını sağladıktan sonra siparişleri
aklından sildiğidir.
Zeigarnik Etkisi adı verilen, zihnin bu faaliyeti çerçevesinde aşağıdaki deneyleri gözden geçirelim.
Deney -1
Zeigarnik, bir takım deneklerden, bir seans içinde birden fazla defada, belli renkteki boncukları, kendilerine verilen sırada dizmelerini ister. Ancak, Zeigarnik bazen, boncuk dizilmesi esnasında, deneklere engel olup, boncuk dizme işini yarım bıraktırır. Söz gelimi, her bir denekten, on beş defa ve istenilen sırada boncuk dizmesi istendiğinde, bu on beş adet dizme işlemi içindeki herhangi üç adedinde, boncuk dizme işlemi yarım bıraktırılır. Daha sonra Zeigarnik, aradan belli zaman geçtikten sonra, deneklere, hangi dizimlerin akıllarında kaldığını sorduğunda, “kendilerine yarım bıraktırılan boncuk dizimleri” olduğunu söylerler.
Deney-2
Bir grup deneğe, bir roman okumaları ve romana ait detayları aktarmaları istenir. Detayların hatırlanması konusunda, deneklerin romana, beklenilen düzeyde konsantre olamadığı görülür. Bir başka deneyde ise, tamamlanmamış işleri olan ancak, bu işleri tamamlamaları için kendilerine plan yapmalarına izin verilen kişilerin (işleri tamamlamaları için değil, tamamlanmamış işlerin nasıl tamamlanacağına yönelik plan yapmaları için) okudukları romana ait detayları daha iyi hatırladıkları görülür. Buradan şu anlam çıkmaktadır ki, zihnin bilinçdışı çalışan kısmı, başka bir işe daha rahat geçebilmesi için, bir evvelki işin bitirilmesi doğrultusunda, bilinç dâhilinde çalışan kısma (prefrontal kortekse) plan yapması için baskı yapmaktadır. Aksi halde, sonraki işler (belki de bütün bir hayat) negatif olarak etkilenebilecektir.
Deney -3
Zeigarnik deneylerinden altmış yıl sonra, Kenneth McGraw, deneye katılan deneklerden belli bir ödül karşılığında olmak üzere zor bir yapbozu yapmalarını istedi. Deney başladıktan belli bir süre sonra hiç kimseye, yapbozu tamamlamasına fırsat verilmedi ve deneyin bittiği söylendi. Ancak deneklere, yapbozları tamamlamadıkları halde ücretleri ödendi. Deneyi tertipleyen uzmanlar, deneyin yapıldığı ortamdan ayrıldılar. Ancak deney, asıl bundan sonra başlıyordu. Deneye katılanların büyük çoğunluğu, kendilerinden istenmediği halde, deneyin yapıldığı ortamda kalarak yapbozu tamamlamaya devam ettiler.
Muhtemel ki, geçmiş dönemde, okuldayken, çözdüğümüz problemlerden çok, çözemediklerimiz akıllarımızda kalmıştır. Kısacası geçmiş dönemde planlayıp da gerçekleştiremediğimiz projelerimize ait başarısızlıklar bize, Zeigarnik Etkisi olarak ve “keşke” şeklinde geri döner.
Peki, Zeigarnik etkisi, diğer her zihin faaliyetleri gibi, insanoğluna ne tür bir fayda sağlamaktadır acaba?
Öncelikle, “Sorumluluk” denen duygu durumu ile Zeigarnik Etkisi arasında bir bağ kurabiliriz. Genlerimizle gelen ve beyne ait bir mekanizmanın (limbik sistem), içinde yaşadığımız topluluk ve çevre koşulları ile beraber işlenen bu sorumluluk duygusunu, çoğunlukla farkında olmadan (bilincimiz dışında) edinmiş olmalıyız. Bir başka deyişle, sorumluluk duygusu, beynimizin düşünen kısmına ait değildir. Bunun da anlamı, sorumluluk denen mekanizma, genellikle, düşündüğümüz için değil, limbik sistem (beynimizde, duygu sistemimizin olduğu bölüm) tarafından gönderilen elektrik sinyalleriyle, düşünen beynimizin (prefrontal lop) uyarılması ve harekete geçmemiz şeklinde gündeme gelmektedir.
İkinci ve belki de daha önemlisi, içinde yaşadığı topluluğun, bu kişiye yüklediği (bilinç veya bilinçaltı) görevleri (sorumlulukları) eksik bırakmadan yerine getirmeye motive eden bir mekanizma olma düşüncesidir. Her ne kadar, sorumluluk duygusu günümüzde önemli bir kavram ise de, sorumluluk duygusunun esas fonksiyonel faydası, insanlığın ortaya çıkışındaki zamanda görülmüş olmalıdır. Söz gelimi avcı toplayıcı bir zamanda, erkekler, elde ettiği besini, eşi, çocuğu gibi bekleyenlerine götürerek bu sorumluluk döngüsünü tamamlamakta, böylece, sorumluluk, kendi dölünün de devamını sağlayacak bireylerin ve benzer üyelerin korunduğu bir mekanizmanın halkası olarak önümüze çıkmaktadır. Ayrıca, sorumluluk duygusu ile harekete geçen bu mekanizma, bireyin kendisini ve içinde yaşadığı grubu, tehlike veya tehdit altındaki durumlarda korumak adına bireyi, görev döngüsünü yarım bırakmadan tamamlamaya zorlayacaktır.
Özetle diyebiliriz ki, beynimizin duygusal formunu oluşturan ve bize sorumluluğumuzu hatırlatan beyin mekanizmasının gerek dış, gerekse iç etkenler ile uyarılması sonucu, bu kısımdan çıkan sinyaller prefrontal yani beynimizin düşünen, karar alan kısmına ulaşır. Böylece, düşünen beyin, sorumluluk merkezinden aldığı emri yerine getirmeye, tamamlanmamış döngüyü tamamlamaya çalışır.
“Sorumluluk” denen kavram bir hissediş olup, bu mekanizma olmadan, düşünen beynimiz, ne kadar düşünürse düşünsün, bu sorumluluğu hissedemeyecektir. Şu halde, sorumluluk olarak, bir bireyden, gerek kendisi için gerekse içinde bulunduğu toplumun beklentisi ölçüsünde yetişmediği veya yetiştirilmediği durumlarda o bireyi, sorumluluklarını yerine getirmediği gerekçesi ile suçlayabilir miyiz? Buna hemen cevap vermeden evvel, beynin düşünen kısmı ile duygu alanımızın bize yüklediği sorumluluk duygusu alanlarının farklı yerler olduğunu hatırlatmakta yarar var.
Panda resmi tam olarak çizilmemişse bile beyniniz onu sürekli olarak tam bir panda resmi olarak algılamaya çalışacaktır.
Zeigarnik Etkisi, Charles Dickens’ın da romanlarında yararlandığı bir durum.
Charles Dickens’ın eserlerinin çoğu, daha sonra tamamlanarak yayımlanmış olsa da, önceden tefrika halinde basılırdı. Burada amaç, okuyucuda merak uyandırmak, okuyucunun esere olan ilgisini canlı tutmak ve aklında kalmasını sağlamaktı.
Oyunlarda zeigarnik etkisi
Oyunlardada kullanılmıştır.Bitmek bilmeyen ve tekrar eden mini görevler gibi.Zeigarnik etkisi popüler bilgisayar oyunu Tetris'de de görülebilir. Bu bağımlılık yaratan oyunda ana amaç blok sıralarını tamamlamaktır. Kat kat bir üs aşamaya gecilir.[3]
Ayni şekilde son derece popüler bir oyun olan Minecraft, oyuncuların kendi hedeflerini oluşturdukları sınırsız bir evrene olanak tanıyarak son derece başarılı oldu.GTA serilerinide unutmayalım.[2]
Reklamlarda zeigarnik etkisi
Ünlü chips markası Pringles zeigarnik etkisi kullandığı bir reklamıyla ödül almıştır.A Cannes Lions 2009 award-winning advertisement.[4]
Eski aşklarımızı bir türlü unutamayız.Sonu gelmediği icindir bu.Evlilik olunca finale ulaşılır haliyle ve bazen eşinizin doğum gününü hatta evlilik yıldönümünü bile unutabilirsiniz."Severek evlendik ve sonra ayrıldık"veya "evlilik aşkı öldürüyor" cümlesinide mutlaka duyarız.
Sonuç olarak önemsemediğimiz şeyleri daha çabuk unuturuz.Önemseme listemizin en üstünde ise bitiremediklerimiz vardır.
Kaynaklar,
1.https://en.wikipedia.org/wiki/Zeigarnik_effect
2.https://en.wikiversity.org/wiki/Motivation_and_emotion/Book/2015/Zeigarnik_effect
3.The University of Sheffield- https://www.youtube.com/watch?v=0l3C_jayokw
4.https://www.adforum.com/award-organization/6650183/showcase/2009/ad/34448989
5.Video- https://www.youtube.com/watch?v=aIKmYv_gslo
