Handikap İlkesi nedir?
Handikap ilkesi, ilk olarak biyolog Amotz Zahavito tarafından 1975 yılında önerilen bir hipotez olup birbirlerini yanıltma veya blöfle bir şeyi elde etmek amacında olan hayvanlar arasında evrimin "dürüst" ve güvenilir iletişim sinyallerinin de oluşmasına yardımcı olduğunu açıklar. Bu anlamda Handikap ilkesi, güven verici sinyallerin ve buna dair işaretlerin, gönderen birey için çok kıymetli olması gerektiğini ve belli bir özelliğe daha az sahip olan bir canlı bireyin buna gücü yetmeyeceği şekilde gönderen için pahalıya mal olması gerektiğini öne sürer.
Bu teoriye göre, örneğin cinsel seçilim söz konusu olduğunda, daha gelişmiş biyolojik uyum gücüne sahip hayvanlar, bu sosyal durumlarını göstermek için, bu durumlarını etkin şekilde düşüren ve sabotaj eden davranışlar veya morfolojik özellikler geliştirmek yoluyla buna dair işaret verir ve dikkat çekerler. Handikap ilkesinin ana fikri, cinsel yolla seçilen özelliklerin, basitçe bir kaynağı boş yere harcayarak bu şekilde bir israf edebilme yeteneğine sahip olduğunu gösteren sinyallerin yollandığı gösteriş amaçlı tüketim gibi işlediğidir. Alıcı, gönderilen bu sinyallerin aranılan nitelikli özelliklere ve uyum gücüne sahip bir birey tarafından gönderildiğini anlar çünkü daha düşük niteliklere sahip bir birey bu tür abartılı ve boşuna ziyan edilen sinyalleri hayatı pahasına geliştirmeyi göze alamaz.
Bu fenomenin genel geçerliliği hakkında bazı tartışma ve anlaşmazlıklar mevcut olup Zahavi'nin bu handikapların biyolojideki kapsam ve önemine dair görüşleri ana akımın dışında kalır. Bununla birlikte, Handikap fikri, bu alandaki pek çok araştırmacının teorinin hayvanlar arasındaki iletişimin bazı yönlerini açıkladığına inandıkları için çok etkili olmuştur.
Yedikardeşleri kuşları
Amotz ve Avishag Zahavi’nin Handikap İlkesi adlı eserinde de incelenen Arabistan Yedikardeşleri kuşlarının (Turdoides striata) davranışları bu açıdan ilginçlik taşır. Gruplar halinde yaşayan bu kuşlar akraba olmayanlarla bile yiyeceklerini paylaşır, kamusal fayda için kendilerini feda eder, tüm çocuklara ortaklaşa bakar ve karşılıksız özveriye dayalı davranışlar geliştirerek adeta birer fazilet abidesi gibi davranırlar. Arabistan Yedikardeşlerinde en “faziletli” olanlar dişiler tarafından en cazip kabul edildikleri için bireysel düzlemde biyolojik avantaj elde ettikleri gibi, bu süreç sonunda toplumsal bir fayda da sağlanır. Bireysel ve toplumsal çıkarları böylesine ince bir ustalıkla birleştiren bu kuşlar, daha ziyede rekabetçiliğe ve bencilliğe vurgu yaptığı düşünülen seçilim mekanizmalarının başka yönleri olduğunu da göstermektedir.
Tavus kuşu
Evrimin bilmecelerinden birisi, tavuskuşu veya cennet kuşu gibi bazı kuş türlerinin erkeklerinin abartılı kuyruklara sahip olmasıdır. Eğer en güçlünün hayatta kalması prensibi geçerliyse, bu kadar büyük bir kuyruğun en güçlü olmaya pek faydası dokunduğu söylenemez. İlk bakışta kuyruk, birçok belaya davetiye çıkarır: Ağırdır, çalılara takılır ve yırtıcı hayvanların dikkatini çekebilir. Charles Darwin, bu abartılı kuyruklar için bir açıklama getirmiştir. Oxford üniversitesi öğretim üyelerinden zoolog Dr. Richard Dawkins, The Selfish Gene adlı kitabında Darwinci açıklamayı şöyle yapmaktadır.
Dişiler, şu basit kurala göre hareket eder: Bütün erkeklere bakarlar ve en uzun kuyruğu olanı seçerler. Bu kuraldan ayrılan herhangi bir dişi, peşinden gittiği erkeğin kuyruğu o erkeği zor durumlara sokacak kadar uzunsa bile cezalandırılır. Çünkü uzun kuyruklu erkek çocuk doğurmayan dişilerin çocuklarının, çekici erkekler olma şansı çok düşüktür. Kadınlardaki, giysi modası ya da Amerikan otomobil tasarımı modası gibi, tavuskuşlarındaki uzun kuyruk modası, bir kez başladıktan sonra kendi momentumunu bulmuştur.Yani tavuskuşu kuyruğu meselesinde güzellik, kuyruk sahibinde değildir. Güzellik, dişi tavuskuşunun, diğer dişilerin düşünceleri hakkındaki algısından oluşmaktadır. Çekicilik, kendi kendine işleyen algısal bir süreçtir. Eğer diğer dişiler uzun kuyruğun çekici olduğuna karar vermişlerse, dişi tavuskuşu da uzun kuyruklu erkeklere yanaşmak zorundadır. Bu sayede oğlu, bir sonraki neslin dişilerine çekici gelecektir. Algı, her şeydir.
Tavuskuşu kuyruğu olayında Darwinci açıklamanın temeli, aslında bir modanın, başladıktan sonra kendini besler hale gelmesidir. Darwin’e göre tavuskuşu kuyruğunun bu kadar abartılı olması, arızi bir durumdur. Ancak Tel Aviv Üniveritesi zooloji profesörü Amotz Zahavi’nin, uzun kuyruğun neden moda olduğuna ilişkin bir cevabı vardır: Uzun kuyruk, gücün göstergesidir. Uzun kuyruklu bir tavuskuşu, çok kesin bir dille, dişilere güçlü erkek olduğunu anlatmaktadır. Dawkins, Zahavi’nin yorumunu şöyle açıklıyor:
Zahavi’ye göre, sahipleri açısından handikap yaratan cennet kuşu ile tavuskuşu kuyruğu, çelişkili görünse bile, tam da handikaplı olduğu için gelişmiştir. uzun ve hantal bir kuyruğa sahip olan erkek, kuyruğuna rağmen hayatta kalabildiği için ne kadar güçlü bir erkek olduğunu tüm dişilere göstermiş olmaktadır.Kuyruk, tavuskuşunun doğru yere yatırım yaptığının göstergesidir. Güçlü bir erkek, kuyruğun cezbettiği yırtıcı hayvanlarla daha kolay başa çıkabilir. Ayrıca ancak güçlü bir erkek, uzun kuyruğunu taşımak için gereken ekstra kaloriyi elde edecek kadar yiyecek bulabilir.
Kuyruk, gerçek güçlü erkeklerle, güçlüymüş gibi ortalıkta dolaşarak caka satanlar arasındaki farkı gösteren şeydir. Uzun kuyruklu tavuskuşları da kendilerinin güçlü bir erkek olduklarını göstererek dişileri cezbetmektedirler.
Tavus kuşunda dişilerin dikkatini çeken göz alıcı kuyruk handikap ilkesinin tipik bir örneği olup cinsel seçilim yoluyla oluştuğu düşünülmektedir. Örneğin tavuskuşunun kuyruğu ne kadar görkemli ise yırtıcılardan kaçması o kadar zordur. Çünkü büyük bir kuyruk, yiyecek bulmak için harcaması gereken enerji miktarını artırır. Fonksiyonel hiçbir amacı olmayan bu kuyruk, çevresindeki hayvanlara ne kadar güçlü olduğunu anlatır. Zira bu onun yırtıcılardan kaçma ve yiyecek bulma konusundaki gücüne olan güveninin göstergesidir.
Ceylanlar
Bazı ceylanların, çita gördüklerinde kaçmak yerine zıpladıkları gözlenmiştir. Başlangıçta bunun diğer ceylanları uyarmak için yapılan bir davranış olduğu sanılmıştır. Ancak bütün ceylanların çitayı fark etmesi durumunda dahi zıplayan ceylanlar olduğunu gözlemlemek, bu davranışın uyarı niteliği taşımadığını göstermiştir. Biyologlar, bu davranışı hayvanlar aleminde sıklıkla rastlanan ‘güç gösterisi‘ olarak yorumluyorlar. Zira kaçmak yerine zıplayan ceylan, kendine olan güvenini sergileyerek, çitanın avını seçmesini manipüle etmeye çalışıyor.
Peri Kuşları
Tavuskuşu gibi, erkek Peri Kuşları(Malurus cyaneu) da çiftleşme dönemlerinde tüylerinin rengini parlak maviye dönüştürürler. En parlak mavi renkteki Peri Kuşu bölgesindeki yavruların %70’inin babası olma avantajını elde eder. Yaşadıkları bölgede doğal olarak bulunmayan parlak mavi tüyler, yırtıcılardan kaçmalarını zorlaştırmasına karşın dişiler için cazip bulunmalarını sağlar.
İnsanlar
İnsanlar için de durum farklı değildir. Ancak günümüz sosyal hayatında güç göstergesinin bedeli çoğunlukla ‘para’dır. Finansal gücünü gösterme isteği, lüks tüketimin tetikleyici unsurudur. Bu statü sembolleri, bazen çok pahalı bir çanta bazen dünyaca tanınmış bir markanın ürettiği saat Lüks araba vb. olabilir.
Fedakar davranışlar ve prestij
Handikap prensibi, başkalarına yardım etme konusunda gösterilen gönüllülük(alturistik) davranışının da dinamiğidir. Fedakar davranışlar, kişisel kabiliyetlerimiz hususunda sunduğumuz deliller olarak iş görür. Fedakar davranışlar, prestijin artmasını sağlar.
Örneğin, birçok kuş cinsinde, erkek kuşların daha zayıf olan kuşlara yiyecek sağlamasına ve bu sayede prestijlerinin artmasına sıklıkla rastlanır. Üstelik bu durum rekabetçi fedakarlık davranışının ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu gerçekleştiğinde, grup üyeleri birbirine yardım etme konusunda, rekabet içine girerler. Grup içindeki hiyerarşi başkalarına yardım etme miktarına göre belirlenir.[2]
Sembol enflasyonu
Güç semblolerinin zamanla değeri düşebilir. Toplulukta her üyenin sahip olamadığı bir güç sembolü, zaman içinde birçok üye tarafından ulaşılabilir hale gelirse sembolün değeri düşer.
Örneğin hayvanat bahçesinde yaşayan bir tavuskuşu için görkemli bir kuyruğa sahip olmak, av olma riski olmadığı ve yiyecekler bakıcıları tarafından sağlandığı için bir güç sembolü olmaktan çıkar. Hatta sağlık göstergesi olarak bile algılanmaz.
Tıpkı, elli yıl önce evlilik teklifini ‘pırlanta yüzük‘ ile yapabilmenin sembolize ettiği statü ile bu günkünün aynı olmaması gibi. Günümüzde pırlanta geçmişe nazaran ucuzlamış, dahası evlilik kredisi pazarlayan banka reklamlarıyla, mutluluğun orta sınıf tarifi anlamına gelmiştir. Yani pırlata yüzük sembol enflasyonuna uğramıştır.
Kaynaklar,
1.https://tr.wikipedia.org/wiki/Handikap_ilkesi
2.http://rspb.royalsocietypublishing.org/content/265/1394/427
3.https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1469-185X.1995.tb01439.x
4.https://www.amazon.com/gp/product/0195129148/ref=as_li_ss_tl?ie=UTF8&linkCode=sl1&tag=effectiviology-20&linkId=6821ee4eeca474c17fb560939cf62a15
5.Richard Dawkins, The Selfish Gene
6.Adam M. Brandenburger ve Barry J. Nalebuff-Oyun Teorisi ve Ortaklaşa Rekabet
