İnkalar Kimdir?
İnka medeniyeti, Güney Amerika'nın batı kıyısındaki And Dağları bölgesindeki Cuzco şehri civarında, efsanevi kralları ve ilk Sapa Inca olan Manco Capac'ın 11. yüzyılda Cuzco Krallığı'nı kurmasıyla başlamıştır. Manco Capac'ın soyunun egemenliğinde Krallık bölgedeki diğer Andlı topluluklar gibi büyümeye devam etmiş ve 1438 yılında adının birebir çevirideki anlamı yer sallayan olan Pachacutec liderliğindeki İnkalar sınırlarını genişleterek diğer Andlı toplulukları egemenlikleri altına almaya başlamışlardır. Böylece, Pachacutec Amerika kıtasında Kolomb öncesi varolan en büyük imparatorluk olan İnka İmparatorluğu'nu (Tawantinsuyu) kurmuştur.
1532 yılında, iki kardeş Huascar ve Atahualpa arasındaki iç çekişmeler sonrasında, Francisco Pizarro önderliğindeki İspanyol işgalciler İnka bölgesini ele geçirmişlerdir. Bunu takip eden yıllarda İspanyollar tüm And bölgesindeki tek hakim güç konumuna gelmişlerdir. 1542 yılında Peru Valiliği'nin kurulmasına dek isyan eden İnkaları bastırmayı bilen İspanyollar, 1572 yılındaki Vilcabamba'daki son İnkaların direnişinin de yıkılması ile İnka medeniyetini bitirmiş oldular. Tüm bu olanlara rağmen İnkaların bazı kültürel gelenekleri, özellikle Quechuas ve Aymara halkları arasında olmak üzere günümüze kadar gelmiştir.[kaynak]
İnka Mitolojisi ve dinleri
15. yüzyılın başlarında İnkalar tarafından, 16. yüzyılda İspanyollar tarafından fethedilen bölgeden kaydedilen en önemli efsane 1550 yılında Peru valisinin tercümanı Juan De Betanzos tarafından kaydedilen bir yaratılış efsanesidir.[kaynak]
Bu söylenceye göre her şeyin yaratıcısı Efendi Kon Tiki Virakokha hiçlikten çıkmış, önce dünya ve gökyüzünü ardından dev insanları yaratmıştır. Kon Tiki Virakokha devlerin itaatsizliği üzerine Titikaka gölünün sularından çıkarak devleri taşa çevirmiş ve yeryüzüne en yüksek dağları bile kaplayan bir tufan göndermiştir. Ono Pakakoti adıyla bilinen bu tufanın ardından Virakokha yeryüzünü yeniden şekillendirmiş, taşları oyarak hayvan ve insanları yaratmıştır. Virakokha ile deniz tanrıçası eşi Mama Kokha’nın (Deniz Ana) güneş tanrısı ve İnkaların atası kabul edilen İnti’nin babası olduğuna inanılmaktadır. İnti insan yüzlü altın bir disk formunda tasvir edilmektedir. Güneş tanrısı İnti ile eşi evlilik, takvim ve festival günlerinin koruyucusu ay tanrıçası Mama Quilla’dan Manko Kapak, Pakha Kamak ve Kon adlı üç oğlu doğmuş, bunlardan Manko ilk İnka hükümdarı olmuştur. Pakha Kamak ise İnka dininin kurucusu hatta ilk erkek ve kadının yaratıcı kabul edilmektedir. Bununla birlikte ilk insan çiftine yiyecek vermeyi unutunca erkek ölmüş kadın ise Pakha Kamak’ı ihmalkârlıkla suçlamıştır. Pakha Kamak kadını hamile bırakmış ve doğan oğullarını parçalayarak ilk meyve ve sebzeleri oluşturmuştur. Tanrı kadından doğan ikinci oğlu Vikhama kaçınca kızıp annesini öldürmüştür. Çocuk annesinin intikamını babasını denize doğru sürerek aldıktan sonra, 3 yumurta üzerinde kuluçkaya yatmış ve yeni bir insan ırkının ortaya çıkmasını sağlamıştır. İnti’nin diğer oğlu Kon ise yağmur ve güney rüzgârı tanrısı olup, kardeşi Pakha Kamak ile savaşınca kuzeye kovulmuş böylece kuraklık ve kıtlık ortaya çıkmıştır.
Kalp ve neşe tanrıçası Kokomama bir diğer İnka tanrıçası olup Koka ağacı formunda tasvir edilmekte şafak ile özdeşleştirilip, bakire kızların koruyucusu kabul edilmekteydi. Çok memeli olarak tasvir edilen hasat ve yeryüzü tanrıçası Mama Allpa, mısır formunda tasvir edilen tahıl tanrıçası Zaramama veya Mamazara ile ışık yıldırım tanrıçası Apotequil veya Apokatequil ise diğer İnka tanrıçalarıydı.
İnkaların bölgeyi ele geçirmesi ve Tiyahuankolar üzerinde egemenlik kurmasının ardından İnka Güneş Tanrısı, Virakokha’nın yerini almıştır. İnka yaratılış efsanesi Kuzko (Cusco) kentini kuruluşu ve İnkaların komşularına üstünlük kurmasının sebeplerini açıklamaya yönelik bir böbürlenme öyküsüdür. Kardeşlerinin ihanetine uğrayan güneşin oğlu Ayar Kakhi, hapsedildiği mağaradan bir kuşa dönüşerek çıkmış, intikam almamış ama iki kardeşi ve üç kadına işaret ettiği mevkide Kuzko kentini kurmalarını tembihlemiş, kendine düzenli kurbanlar verilmesine karşılık Kuzko halkının savaşta yenilmezliğini garanti etmiştir.
Peru’nun 1532, yılında Francisco Pizarro (1475-1541) tarafından fethedilmesinin ardından yerli halk hızla Hıristiyanlaştırılmış yerli kültür ve inanışlar hızla unutulma sürecine girmiştir. Bununla birlikte bir İspanyol komutan ile İnka prensesinin oğlu olan İnka Garcilaso de la Vega tarafından kaleme alınan Comentarios Reales de los Incas (İnka Krallığı Üzerine Notlar) adlı bir kitap 1609 yılında İspanya’da yayınlanmıştır. Bu kitap Güneş tanrının kendi çocukları olan İnkalara Titikaka gölü civarında yaşayan yerli halklara hükmetme emri vermesini, ardından Manko Kapak, Mama Oklo ve Huako’nun birlikte Kuzko kentini kurmasının öyküsü anlatılmaktadır.
İnkalar yaratıcı tanrı Virakokha ve diğer tabiat tanrılarına tapınır, ayinlerinde çiça adlı bir içkiyle sarhoş olup lama ve yaban domuzu kurban ederlerdi. Bu halk imparatorlarının güneş tanrısı İnti’nin çocukları olduğuna inanmakla kalmıyor aynı zamanda kendilerine bağlı halkları güneş soyundan gelen imparatora tabi olmalarının yanı sıra İnka dinini de kabullenmek zorunda bırakıyorlardı. Güneş tapınaklarında Güneş bakireleri, çocuklar ve savaş esirleri kurban edilmekteydi. Güneş bakirelerinin kurban edildiği İmparator değişimi ya da güneş tutulmaları gibi olağanüstü olaylar dışında dinsel ayinler tarla ekim zamanı, hasat zamanı, vergi dönemi gibi belirli bir takvim düzeni dâhilinde yapılmaktaydı. İnka inanışında göre gökyüzünde saçlardan örülmüş dar bir köprüden geçilerek ulaşılan Hanan Pakha adlı cennet, toprağın altında, dünyanın merkezinde ise Uka Pakha adlı soğuk, karanlık ve sonsuza dek aç kalınacak yeraltı dünyası bulunmaktaydı.
İnkaların “Düğümlü” Alfabesi Khipus Çözüldü mü?
Güney Amerika’nın gizemli ve enteresan uygarlığının alfabesi de biraz farklıymış. “Khipus” denilen ve hayvan kıllarından örülen renkli ipliklerle atılan düğümlerden oluşuyormuş. Şimdiye dek bu düğümlerin rakamlarla özdeşleştiği düşünülüyordu. Oysa rakamlar kadar yazılarla da ilişkiliymiş.[kaynak]
St Andrews Üniversitesi’nden antropolog Dr. Sabine Hyland’ın kısmen çözümlediği “düğümlü” İnka alfabesine dair bulgular Current Anthropology dergisinde geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Dr. Hyland’ın keşfi, 12.-16. yüzyıllarda hüküm süren uygarlığa dair bilinmeyenleri aydınlatmaya yardımcı olacak.
Maya uygarlığının hece yazısı sistemine çok benzeyen “khipus”ta her işaret –bu durumda her bir düğüm– bir heceyi ifade ediyor. Dr. Hyland iki düğüm dizisini çözebilmiş. Bilindiği kadarıyla “khipus” 95 farklı sembolden oluşuyor. Her bir “khipu”, yani işaret, üç farklı rengin oluşturduğu bir düğümden meydana geliyor. Düğümleri oluşturan renkler kadar, liflerin dokusu ve yönü de belirleyici. Yazıcı bir nevi üç boyutlu bir metin oluşturuyor. Okuyucu da eliyle bu dokuları hissederek okuyor.
Kültürlerin, halkların kendini ifade ediş biçimleri birbirinden farklı. İnkalarınki ise çok özel bir yerde duruyor. [kaynak]
Günümüzde sadece 600 tane kaldığı bilinmektedir.[kaynak]
Khipu; günümüzde kullandığımız onluk sayı sistemine benzeyen bir sistem kullanmaktadır.
Aslında temel amacı yalnızca sayısal bilgi sağlamak değil, aynı zamanda varolan sayısal bilgiyi sınıflandırmaktır.[kaynak]
İspanyollarda khipu kullanmayı düşünmüş
Güney Amerika`nın fethini izleyen ilk yıllarda bu yöntem İspanyollar tarafından da kullanılmak istenmiştir. Ancak İspanyollar khipu yapmayı bilmediklerinden yerli uzmanlarla iş birliği yapmaları gerekmiş, bu eksiklik de kendilerine zayıflık olarak dönmüştür. Zira khipu uzmanları İspanyolları kolaylıkla yanıltabilirdi. İspanyol yönetimi pekişince bu yöntem devre dışı bırakılarak kayıtlar latin yazısı ve harfleri ile tutulmaya başlanmıştır.(Gary Urton, signs of the inka khipu -book)
Alttaki videoda Türkçe seçeneği ile İnka belgeselini izleyebilirsiniz.
Kaynaklar,
1.http://ozhanozturk.com/2017/11/06/inka-mitolojisi/
2.https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nka_medeniyeti
3.https://archaeologynewsnetwork.blogspot.com/2017/04/lost-writing-of-incas-partially.html#gJsvfxqhGQoR7pXJ.99
4.https://www.amazon.de/Signs-Inka-Khipu-Knotted-String-Pre-Columbian/dp/0292785402
5.http://www.incaglossary.org/appc.html
6.https://www.thoughtco.com/introduction-to-quipu-inca-writing-system-172285
7.Video-Planet Doc-https://www.youtube.com/watch?v=yuRpW2cMd2g
