En kötü karar, kararsızlıktan iyidir
Bu makalenin sonunda muhtemelen"En kötü karar, kararsızlıktan iyidir."yada "Kararsızlık, fırsatların en iyi hırsızıdır."diyebilirsiniz.
Paradoks ismini 1300-1358/61 yılları arasında yaşamış filozof Buridan‘dan alır. Jean Buridan, Orta Çağ’ın en tanınan filozof ve rahiplerinden biridir. 1300 yılında Fransa’da doğan Buridan, Kopernik Devrimi’nin de öncü isimlerinin başında gelir. Bilindiği gibi ünlü bilim adamı Kopernik, o güne değin inanılan görüşün aksine dünyanın ve diğer gezegenlerin güneşin etrafında döndüğünü savunarak bir kırılma noktasının baş mimarı olur.
Buridan’ın Eşeği Paradoksu
Buridan’ı bugün en çok bildiğimiz olaysa onun şu meşhur paradoksudur: Bu paradoksa göre hem aç hem de susuz bir eşek, kendine eşit uzaklıktaki su ve saman yığını arasında bir tercih yapamaz. Kararsızlığıysa onun ölümüne neden olur. Gülenler mi var? Her gün iki, hatta daha fazla seçenek arasında kalıp sonunda hiçbirini tercih edemediğimiz günlerimize benziyor bu öykü. Hikâyenin iki saman yığını arasında kalan eşek versiyonu da vardır. Ünlü bilimci Jean Buridan’a göre iki önemli tercih arasında sıkışıp kalmaktan bizi ancak tek bir şey kurtarır. Peki, nedir o?
Paradoks şöyle başlıyor: Aç bir eşeği düşünün. İki saman yığını arasında kaldığında hangisini tercih eder? Tabii ki kendine daha yakın olanı. Ancak Buridan’ın paradoksu ve sorusu da tam burada cereyan ediyor: Aç ve susuz bir eşek, kendine eşit mesafedeki su ve saman arasında kalırsa ne yapar?
Bir eşek, iki eşit derece uzaklıkta saman ve su arasında hangisine gideceğinin kararını bir türlü veremez. Büyük ve lezzetli saman yığınlarına mı, yoksa kana kana içebileceği suya mı gitmelidir? Bu iki kritik seçenek arasında kalakalan eşek, sonunda hiçbir karar veremeden hem açlıktan hem de susuzluktan ölür.
İkilemde kalan ve sonucunda ölen eşeğin öyküsü tabii ki insanla alakalı bir konuya açıklık getirme amacı taşıyor: Eşit derecede iyi iki seçenek arasında kaldığımız zaman, birinin diğerinden daha iyi bir alternatif olacağı güne kadar bekleriz. Çünkü iki seçeneği de aynı oranda arzuladığımız için hiçbirini seçemeyiz.
Özgür irade var mıdır yok mudur?
Buridan’ın eşeği, bir felsefî kavram ve özgür irade var mıdır yok mudur sorununa eğilir. Yem ile su arasında kalan ve ikisini de aynı oranda arzulayan eşek tercih yapamaz, çünkü seçim yapacak baskın bir nedene sahip değildir. Buridan’a göre tercih yapabilmemiz için yalnızca istememiz yetmez, geçerli bir nedenimiz de olmalıdır.
"Zihni allak bullak eden 33 felsefi bilmece" kitabında hikaye şöyle devam eder;Eşek seçim yapamadığı için açlıktan ölmek üzeredir. Buridan eşeğin haline acır "bari bir demet samanı eşeğe doğru yaklaştırayım da birini seçmesi için sebebi olsun" der. Fakat hangisini yaklaştıracağına kendisi de karar veremez.
Gottfried Wilhelm Leibniz ,bu paradoksu iki açıdan eleştirir:
1.Böyle bir durum hiçbir zaman ortaya çıkmaz. çünkü aralarından biri tercih edilemeyen eylemlerin her bakımdan özdeş olması gerekir.
2.Bu durum, “bir neden yada en azından belirleyici bir neden olmadan hiçbir şey gerçekleşmez” diyen neden ilkesine aykırıdır.(Gottfried Wilhelm Leibniz, Versuche in der Theodisée über die Güte Gottes, die Freiheit des Menschen und den Ursprung des Übels, übers. von Arthur Buchenau (Philosophische Bibliothek 499), Hamburg 1996, S. 122.)
Aristoteles’in Köpeği, Gazali’nin Devesi
Masalın en eski versiyonu ise Aristoteles'e ait. Ancak onun masalında kahraman, eşek değil köpek olarak geçiyor. Ayrıca aynı masal Gazali tarafından da yorumlanmış ve onun öyküsündeki kahramanın da bir deve olduğu biliniyor.
The Paradox of Choice
Buridan’ın Eşeği Paradoksu’nun pazarlama ile olan ilişkisine gelecek olursak, konuyu bir örnekle anlatmaya çalışalım.
Buridan’dan yaklaşık 600 sene sonra çeşitli araştırmacı ve psikologlar da olaya ışık tutmaya girişir: 2000 yılında Sheena Iyengar ve Mark Lepper adlı iki profesör tabiri caizse bir sosyal deney gerçekleştirirler. Kaliforniya’da bir markette tadımlık stant açan ikili, bir yanda 24 çeşit reçel, diğer yanda ise yalnızca 6 adet reçel sunarlar. Sonuç olarak çoğunluğun 24 çeşit reçelin olduğu standa gittiği gözlemlenir. Ancak iş bununla kalmaz: 24 çeşit reçeli deneyenlerin yalnızca yüzde 3’ü reçel satın alırken, 6 çeşitlik standa gidenlerin yüzde 30’u reçel alışverişi yaparlar. Araştırmacılar benzer bir deneyi çikolata ve ev ödevleri ile de tekrar edince şu kanıya varırlar: Daha fazla seçenek insan motivasyonunu olumsuz etkiler.
Altta "The paradox of choice"kitabının yazarı (PDF) Barry Schwartz`ın konu hakkındaki"seçme çelişkisi üzerine"isimli konuşmasını izleyebilirsiniz.Psikolog Barry Schwartz Batı toplumlarının temel inançlarından birini hedef alıyor: seçme özgürlüğü. Schwartz'a göre, seçim bizleri daha özgür değil, aksine daha fazla felç ediyor, daha mutlu değil, daha tatminsiz kılıyor.
1.http://wp.vcu.edu/univ200choice/wp-content/uploads/sites/5337/2015/01/The-Paradox-of-Choice-Barry-Schwartz.pdf
2.https://psycnet.apa.org/record/2000-16701-012
3.https://en.wikipedia.org/wiki/Jean_Buridan
4.TEDx Talks-Barry Schwartz-https://www.ted.com/talks/barry_schwartz_on_the_paradox_of_choice?language=tr
