Temel Reis ve Ispanaktaki Demirin Hikayesi Efsane Mi?
Amerika efsaneleri sadece kovboy mitinden ibaret değil maalesef.Bu konudaki makalemiz.[kaynak].Bilimsel makale okumak yerine televizyonlardan veya birilerinden duyduklarımıza inanıp araştırma gereği bile duymuyoruz.Böyle oluncada kulaktan kulağa efsaneler yayılıyor.
Hikaye 1970 yılında Erich von Wolf isimli kimyacının yeşil sebzelerin içerisinde bulunan demir miktarını ölçme çalışmasıyla başlıyor.
Fakat bu sırada ondalık rakamlarda yapılan bir hata sonucu 100 gramında 3,5 miligram demir bulunan (bir kere pişti mi o da kalmaz) ıspanağımız kendisini bir efsaneye dönüştürecek bir yazım yanlışıyla 35 miligram olarak yayına hazırlanıyor ve efsane patlıyor.
Etteki demir genellikle vücutta kolayca emilen hem (hemoglobini oluşturan iki unsurdan biri olup porfirinin demire bağlanmasıyla oluşan bileşiktir) şeklinde bulunur fakat sebzelerdeki demir "hem" değildir. Bu yüzden ıspanak da dahil olmak üzere sebzelerdeki demirin vücut tarafından emilimi et ürünlerine göre daha azdır.
Ispanaktaki demirin daha az emilme sebeplerinden biri olarak ıspanaktaki polifenolik moleküllerin olduğu düşünülmektedir. Bu moleküllerden bazıları demiri bağlayarak vücut tarafından emilimini engellemektedir. Örneğin ıspanaktaki oksalik asit, sebzelerde doğal olarak bulunur ve demirle bağ yaparak demir emilimini engeller.
Fakat, mercimek gibi sebzelere ya da şeker, yumurta, deniz ürünleri gibi besinlere göre demir bakımından daha fakirdir. Hele hemoglobine bağlı bu oligo-elementin hem bol miktarda bulunduğu, hem de insan vücudu tarafından çok daha kolay emildiği etle karşılaştırıldığında, dağın yanında bir fare gibi kalıyor. Kısacası, bir parça karaciğer ya da domuz sucuğu, kilolarca Temel Reis salatasından daha iyi.‘‘Midenin süpürgesi’’ diye adlandırılan ıspanak, uzun süre sindirimi kolaylaştırıcı özellikleriyle ün yaptı. XIV. Louis ıspanağa delicesine tutkundu ve söylentiye göre, Güneş - Kral, artrozunu iyileştirme bahanesiyle kendisine bu sebzeyi yasakladığı için doktorunu kovdurmuştu. Sonra biyokimya devri geldi.1890'lı yıllarda, Amerikalı bir araştırmacı, bir ıspanak yaprağına otopsi yaptı. Ama sekreteri, hikaye bu ya, demir satırında talihsiz bir daktilo hatası yapmış olacak: Makinenin bir hareketiyle midenin kadife süpürgesi olağanüstü dozda demir yüklü buldu kendini.Bu basit virgül hatası (3 yerine 30 miligram) sonraları düzeltildi. 30'lu yıllarda Alman bilim adamları gerçeği ortaya çıkardılar. Ama nafile...
/https://static.texastribune.org/media/images/2016/03/25/_JER0122.jpg)
Temel Reis efsaneleştiriyor
1933'te Amerikalı çizerler Dave ve Mark Fleischer bu sebzeye odaklanmışlardı ve onu yeni kahramanları için bir sihirli iksire dönüştürmüşlerdi bile: Ispanakla beslenen Temel Reis. İkinci Dünya Savaşı'nın hareketsiz günleri boyunca süren milliyetçi propagandalar da gerisini halletti. O günlerde, Amerika'nın ‘‘savaşı bitirmek için yeterince güçlü olduğunu, çünkü ıspanak yediğini’’ duyabilirdiniz.Hopdediks bizi Galyalıların yenilmez olduğuna inandırmıştı. Temel Reis daha da fazlasını yaptı. En az sihirli iksir kadar büyük bir yalan sayesinde, tüm dünyaya ıspanakları yutturdu. Teksas'taki Crystal City'de, bugün hala bu denizcinin üstün başarısının anısına dikilmiş Temel Reis heykelini görmeniz mümkün: Onun sayesinde, Amerika'da ıspanak tüketimi % 33 artmış.
Her şeye rağmen,ıspanak yaprakları üzerindeki efsane kalkmış sayılmaz. Hatadan düzeltiye, düzeltiden hataya, kendisine tutkuyla bağlı olanların tahminleriyle yaşamını sürdürüyor. 1989'da yayımlanan "Idees folles, idees fausses en medicene" adlı kitabın iki yazarı da kaynaklara başvurmayı unuttular ve tarihsel gerçekleri hiçe sayarak, İngiliz T.J. Hamblin'in bu demir yutturmacasını bilim tarihindeki hatalar üzerine 1981'de yazdığı bir sentez makelesinde keşfettiğini iddia ettiler.Temel Reis'in doğduğu yıl, Georges Duhamel ‘‘Hata kuraldır, gerçek hatanın kazasıdır’’ diye yazıyordu. Amerikalılar ve onlarla birlikte bütün dünya aldandı.
Yine de bu ıspanağı sevmemize, özellikle de Hollywood'da bu miti desteklemekten geri kalmıyor ve Temel Reis yaratılıyor.
Hem de bomba etkisiyle.1930`ların başında Amerikan ıspanak tüketimini 3 katına çıkarmış bir etki bahsettiğimiz. Ispanak yiyerek süper güçlü ve süper sağlıklı olma fikri birdenbire popülerleşerek hem Temel Reis hem de ıspanağın müthiş faydalarını hayatımıza sokuyor . Sonunda birileri yeniden deneyi kontrol etmeyi akıl adiyor ama artık iş işten geçmiş oluyor.
1937 yılında tekrar edilen bir deneyde ıspanaktaki demirin abartıldığı gerçeğiyle yüzleşen bilim insanları rakamları ve deneyi tekrar tekrar kontrol ediyorlar ama sonuç aslında kocaman bir hayal kırıklığı. 67 yıl boyunca Ispanakta vaatedilen miktarlarda demir olmadığı gerçeğini açıklayan makale yayına alınıyor ve bilim dünyasını dönemine göre oldukça sallıyor. Artık çok geç...
Bilim adamlarını şok eden bu gelişme halkı o kadar da etkilemiyor tabii ki. Artık efsanenin geri dönüşü için çok geç, sadece Amerika'da değil tüm dünyada artık Temel Reis ve ıspanağı fenomen oluyor.
1981 yılında British Medical Journal adlı prestijli bilim yayınında bu konu tekrar ele alınıyor ama tabii dünyanın çok büyük bi çoğunluğu bu dergiyi okumuyor. 90`lı yıllarda bile bizler bu yalana kanmadık mı zaten? Böylelikle bir yanlışın ve Hollywood'un gerçekler üzerine olan acı zaferi ile yüzleşiyoruz...
Samuel Abresman The Half-life of Facts:"Why Everything We Know Has an Expiration Date" adlı kitabında bu hikayeyi insan egosu ve gerçeği sorgulamak yerine kısayollara duyduğu arzusunu anlatmak için "literatürde aramak yerine televizyonda gördüğümüz abartılı gerçekleri özümsemenin işimize gelmesi" ile alakalı güzel kinaye unsuru olarak vurguluyor.
Sorgulamak, okumak, herkesçe kabul edilmiş olsa da bir kez daha denemek gibi bilim dünyasının olmazsa olmazlarının aslında ne kadar önemli ve sosyal yaşama bir şekilde adapte edilmesi gerekliliği de bir başka alınacak ders.
Yine de ıspanak içerisinde bulunan mineral,vitaminler ve lifler bakımından çok çok değerli bir sebzemiz ve tüketimi oldukça önemli. Bir hata kurbanlığı sonucu oluşan popülaritesini demire değil ama içerisindeki diğer değerli besinlere atfedelim biz de o zaman.
Kaynaklar
1.https://www.nationalgeographic.com/people-and-culture/food/the-plate/2016/03/25/spinach-a-vegetable-in-need-of-some-love/
2.Hamblin TJ. Fake. BMJ.1981; 283: 19-26
3.https://www.bmj.com/content/bmj/283/6307/1671.full.pdf
4.https://www.livescience.com/51324-spinach-nutrition.html
5.https://cernbilim.blogspot.com/2019/02/vahsi-bat-kovboy-mitinin-ne-kadar-dogru.html
